چرا با وجود اسنپ‌بک توافق هسته‌ای همچنان ارزش حقوقی دارد؟

علی آهنگر در یادداشتی در روزنامه هم میهن در خصوص ارزش حقوقی برجام نوشت: در صبح روز یکشنبه ششم مهر ۱۴۰۴، با اقدام سه کشور اروپایی، برجام از نظر سیاسی مرد؛ اما آیا از دیدگاه مبانی حقوق بین‌الملل هم مرده است؟

در حقوق بین‌الملل اصلی با عنوان «عمل متقابل» وجود دارد. اصلی که می‌گوید: «حقوق و تعهدات جدایی‌ناپذیرند.» با استدلال به همین اصل مهم و اساسی در حقوق بین‌الملل بود که عباس عراقچی در همان صبح یکشنبه در نامه‌ای به آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، مرگ حقوقی برجام را بی‌اساس دانست و روز ۱۸اکتبر۲۰۲۵ یا ۲۶مهر۱۴۰۴ را روز رستاخیز حقوقی مفاد برجام و لغو تمامی تحریم‌های سازمان ملل به جهانیان اعلام داشت.

وزیر امورخارجه ایران در این نامه یادآور شد: «اقدام برای احیای قطعنامه‌های خاتمه‌یافته از لحاظ حقوقی بی‌اساس است. کلیه محدودیت‌های مرتبط با موضوع هسته‌ای ذیل قطعنامه۲۲۳۱ در تاریخ ۱۸اکتبر۲۰۲۵ به‌طور دائم پایان خواهند یافت. ایران هیچ تلاشی برای تمدید، احیا یا اجرای آنها پس از این تاریخ را به‌رسمیت نخواهد شناخت. چنین سوءاستفاده‌ای، اعتبار و بی‌طرفی سازمان ملل را تضعیف کرده و اقتدار شورای امنیت را تضعیف می‌کند.»

نامه عباس عراقچی به دبیرکل سازمان ملل، بیش از یک مکاتبه دیپلماتیک ساده است؛ این نامه یک اعلامیه راهبردی ـ حقوقی است که شایسته می‌بود دانشوران علم حقوق بدان می‌پرداختند. کوتاهی آنان، اما موجب شد که یک نگارگر تاریخ پای در عرصه جست‌و‌جو و تفحص در این میدان صعب بگذارد. نامه وزیر خارجه می‌گوید برجام اگرچه در میدان سیاست مرد، اما در عرصه حقوق بین‌الملل همچنان زنده است.

پایان سیاسی برجام

برجام، در بستر جنگ استراتژیک امروز، از نظر سیاسی به پایان خط رسیده است. آمریکا در اردیبهشت ۱۳۹۷ با فرمان اجرایی ترامپ از آن خارج شد و اروپا، به‌رغم تلاش‌های نمادین، نتوانست تعهدات اقتصادی خود را اجرا کند. به همین دلیل، پایان سیاسی برجام به معنای پایان حقوقی آن نیست. برجام همچنان در عرصه حقوق بین‌الملل دارای جان و حیات است. این همان مفهوم «رستاخیز» است.

اصل عمل متقابل؛ سنگ بنای رستاخیز

در حقوق بین‌الملل، اصل عمل متقابل می‌گوید حقوق و تعهدات یک معاهده یا توافق، جدایی‌ناپذیرند. اگر یکی از طرفین تعهدات خود را نقض کند یا نتواند به تعهدات زمینه‌ای خود عمل کند، دیگر نمی‌تواند همچنان از حقوق مندرج در همان توافق بهره‌مند باشد. این اصل، همان استدلالی بود که اروپا در برابر آمریکا در سال۱۳۹۹ (۲۰۲۰) برای رد فعال‌سازی مکانیسم ماشه به کار برد. امروز ایران همین منطق را علیه اروپا و آمریکا به‌کار می‌گیرد: اگر اروپا نتوانست تعهدات اقتصادی خود را اجرا کند، دیگر نمی‌تواند مدعی حقوق خود در برجام باشد.

جایگاه تاریخی اصل عمل متقابل

اصل عمل متقابل، قاعده‌ای بنیادین در حقوق بین‌الملل است که بار‌ها در تاریخ معاهدات و پرونده‌های مهم دیپلماتیک بازخوانی شده است:

برجام و مکانیسم ماشه (۱۳۹۹/ ۲۰۲۰): اروپا در واکنش به اقدام آمریکا در سال۱۳۹۹ برای فعال‌سازی اسنپ‌بک یا مکانیسم ماشه، رسماً اعلام کرد که واشنگتن دیگر حق ندارد مکانیسم ماشه را فعال کند، زیرا خود از توافق خارج شده و تعهداتش را نقض کرده است. این استدلال، مبتنی بر اصل عمل متقابل بود: حقوق و تعهدات، یک بسته واحدند، و نقض تعهد به معنای از دست رفتن حقوق مربوطه است.

پیمان‌های تجارت آزاد و سازمان تجارت جهانی: در چارچوب سازمان تجارت جهانی، اصل عمل متقابل به‌صورت گسترده به کار گرفته می‌شود. در اختلاف‌های تجاری، اگر کشوری تعهدات تعرفه‌ای خود را رعایت نکند، کشور مقابل حق دارد به همان نسبت حقوق تعرفه‌ای خود را کاهش دهد یا محدود کند. پرونده‌های متعدد سازمان تجارت جهانی این اصل را به عنوان یک قاعده حقوقی تثبیت‌شده تأیید کرده‌اند.

کنوانسیون وین درباره حقوق معاهدات (۱۹۶۹): این کنوانسیون در ماده ۶۰ و ۶۱ عملاً اصل عمل متقابل را بازخوانی کرده است: اگر یک طرف معاهده، تعهدات اساسی را نقض کند، طرف مقابل حق دارد اجرای تعهدات خود را معلق یا خاتمه دهد. این یک چارچوب حقوقی جهانی برای تضمین اثرگذاری اصل عمل متقابل است.

برجام و قطعنامه‌های شورای امنیت: در فرآیند مذاکرات برجام، ایران بار‌ها به اصل عمل متقابل استناد کرده بود: رفع تحریم‌ها باید همزمان و متقابل باشد. عدم اجرای کامل تعهدات طرف مقابل، از نظر ایران، حق مقابله یا توقف اجرای بخش‌های توافق را ایجاد می‌کند.

این بازخوانی تاریخی نشان می‌دهد که استناد امروز ایران به اصل عمل متقابل، نه یک ادعای تازه، بلکه یک قاعده تثبیت‌شده در حقوق بین‌الملل است.

۲۶مهر۱۴۰۴: روز احیای حقوقی برجام

بر اساس نص برجام و قطعنامه ۲۲۳۱، همه محدودیت‌های مرتبط با موضوع هسته‌ای ایران در تاریخ ۱۸اکتبر۲۰۲۵ پایان می‌یابند؛ مگر اینکه شورای امنیت تصمیم به تمدید بگیرد. ایران بر این اساس، از ۱۸اکتبر۲۰۲۵ یا ۲۶مهر۱۴۰۴ کلیه تحریم‌های شورای امنیت را پایان‌یافته تلقی خواهد کرد. این تاریخ آغاز رسمی «رستاخیز برجام در حقوق بین‌الملل» است و نهایت اینکه: برجام در عرصه سیاست مرد، اما در عرصه حقوق بین‌الملل همچنان زنده است. نامه عراقچی، نه صرفاً یک دفاع سیاسی، بلکه یک بازخوانی تاریخی از قاعده اصل عمل متقابل است.

ایران امروز با اتکا به این قاعده، «رستاخیز برجام» را اعلام می‌کند: از ۲۶مهر۱۴۰۴ کلیه محدودیت‌های شورای امنیت پایان یافته تلقی می‌شوند و هر اقدام خلاف این نص، تخلف آشکار از حقوق بین‌الملل خواهد بود. رستاخیز برجام در حقوق بین‌الملل، یادآور این واقعیت است که حقوق یک توافق بین‌المللی را نمی‌توان با سیاست‌های دوگانه و بازی‌های قدرت از بین برد و این آغاز فصل تازه‌ای در دیپلماسی ایران است.

این دیپلماسی به سازمان ملل یادآوری می‌کند که پایبندی به مبانی حقوق بین‌الملل شرط بقا و اعتبار شماست و برای ایران ابزار مهمی در هنر بقاست. در جهانی که چندجانبه‌گرایی مرد و دیپلماسی کانونی غالب شد، ایران از حقوق بین‌الملل به‌عنوان ابزار بازسازی موقعیت و نفوذ خود استفاده می‌کند.