کاهش تقاضای تحصیل؛ ضرورت بازنگری در مدل اداره دانشگاه‌ها

حسین سیمایی‌صراف در نشست خبری با اصحاب رسانه که امروز، ۲۹ شهریورماه در دانشگاه تربیت مدرس برگزار شد، در پاسخ به پرسش اصلاحات نیوز، مبنی بر اینکه «سال‌به‌سال بر شمار صندلی‌های خالی در دانشگاه‌های کشور افزوده می‌شود؛ پدیده‌ای که ریشه آن را می‌توان تا حدی در ساختار جمعیتی جست‌وجو کرد. این اتفاق پیامدهای مالی و کیفی گسترده‌ای به همراه داشته است؛ از کسری بودجه و وابستگی بیشتر به شهریه دانشجویان تا افت محسوس در سطح خدمات رفاهی مانند کاهش کیفیت غذا. وزارت علوم چه سیاست محوری را برای مدیریت این چالش در نظر گرفته است؟» اظهار کرد: خالی بودن صندلی‌های دانشگاه‌ها، نخست به این دلیل است که نرخ رشد جمعیت دانشجویی در کشور کاهش یافته است. دلیل دیگر این روند، کاهش تقاضا برای تحصیل است. در نسل ما و چندین نسل بعد از ما تنها راه موفقیت، ورود به دانشگاه بود؛ اما نسل امروز دریافته است که دانشگاه تنها مسیر موفقیت نیست و حتی در صورت ورود به دانشگاه، ادامه تحصیل در مقاطع تکمیلی الزامی ندارد. این تغییر نگاه باعث شده بخشی از صندلی‌های دانشگاه‌ها خالی بماند.

وی افزود: همه این تحولات ما را ناگزیر می‌سازد که در ایده دانشگاه بازنگری کنیم. دیگر نمی‌توان دانشگاه‌ها را با همان روال چهار دهه گذشته اداره کرد. امروز نیازمند دانشگاه‌های قوی، پیشرو، باکیفیت و مجهز به بهترین آزمایشگاه‌ها و ابزارهای تحقیقاتی هستیم. حتی از صندلی‌های خالی نیز می‌توان به‌عنوان یک فرصت برای حرکت به سمت ارتقای کیفیت بهره گرفت.

وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در ادامه با بیان اینکه در گذشته نهاد دانشگاه صرفاً یک آموزشگاه عالی بود، امروز دانشگاه دیگر تنها به آموزش محدود نمی‌شود، بلکه از آموزش آغاز شده و تا عرصه فناوری و نوآوری امتداد می‌یابد.، بیان کرد: به همین دلیل، این مسیر از دانشگاه آغاز و تا پارک‌های علم و فناوری ادامه پیدا می‌کند. در ایران، این مفهوم از دهه ۷۰ شمسی بومی‌سازی شد و با تأسیس شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان آغاز به کار کرد. اکنون نیز تعداد پارک‌های علم و فناوری از یک مورد به ۵۸ پارک افزایش یافته است. بیش از ۱۴ هزار هسته فناور و شرکت‌های دانش‌بنیان در این پارک‌ها مشغول به فعالیت هستند. همچنین بیش از ۱۶۰ هزار فناور و شاغل در این مراکز حضور دارند که عمدتاً از فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها به شمار می‌روند و بخشی از آن‌ها نیز دانش‌آموختگان مقاطع تحصیلات تکمیلی هستند. 

سیمایی صراف با بیان اینکه پارک‌های علم و فناوری در سال گذشته ۱۲۹ همت درآمد داشته‌اند، عنوان کرد: این پارک‌ها محیطی پرهیجان، شاداب و پرانرژی دارند که توصیه می‌کنم رسانه‌ها در انتشار اخبار حوزه علم، تنها به دانشگاه‌ها بسنده نکنند و به پارک‌ها نیز توجه ویژه داشته باشند. این اقدام در راستای ترویج علم، تشویق نسل جوان برای ترسیم آینده و تعیین مقصد خود اهمیت بسیاری دارد و پیشنهاد می‌کنم حتماً به این فضاها سر بزنید.

وزیر علوم، تحقیقات و فناوری خاطرنشان کرد: پارک‌ها اکوسیستمی هستند که توسعه فناوری را رقم می‌زنند و ارتباط دانشگاه و صنعت را نیز برقرار می‌سازند. اما چه شد که ما از آموزش عالی به فناوری رسیدیم؟ در پاسخ باید گفت با چهار نسل دانشگاهی مواجه بوده‌ایم: نسل اول، آموزش‌محور بود؛ نسلی که تمرکز آن بر آموزش و انتقال علم به نسل بعدی قرار داشت. در این مرحله، دانشگاه چندان پژوهش‌محور نبود و عمدتاً در قالب کلاس و کتابخانه معنا پیدا می‌کرد. نسل دوم، پژوهش‌محور بود؛ در این نوع دانشگاه‌ها، علم و دانش تولید می‌شود و آزمایشگاه‌ها نقش اصلی را ایفا می‌کنند. تا سال ۵۷، دانشگاه‌های ما غالباً آموزش‌محور بودند؛ نه اینکه پژوهش وجود نداشت، اما فضای غالب دانشگاه بر آموزش استوار بود.

وی افزود: نسل سوم دانشگاه، نوآور است؛ نسلی که در آن ایده‌ها به فناوری تبدیل می‌شوند، ارزش اقتصادی ایجاد می‌شود و دستاوردهای علمی کاربرد پیدا می‌کنند. در همین مرحله بود که ایده احداث پارک‌های علم و فناوری مطرح شد تا زنجیره آموزش، پژوهش و فناوری تکمیل شود. نسل چهارم دانشگاه نیز که یکی از شعارهای ما در این دوره بوده، دانشگاهی با مسئولیت اجتماعی است؛ دانشگاهی که به حل مسئله بپردازد، به بیرون از خود توجه کند، متعهد باشد و برای ارتقای فرهنگ و جامعه تلاش نماید. چنین دانشگاهی باید در خدمت توسعه قرار گیرد.

ساماندهی دانشگاه‌ها با هدف ارتقای کیفیت

سیمایی‌صراف در ادامه تصریح کرد: موضوع آمایش آموزش عالی ابتدا با دستور مقام معظم رهبری آغاز شد و سپس شورای عالی انقلاب فرهنگی برای آن مصوبه‌ای صادر کرد. این طرح سال‌هاست روی میز وزارت علوم قرار دارد و گاه اقداماتی برای اجرای آن انجام می‌شود، اما همچنان نیازمند پیگیری جدی‌تر است. هدف اصلی آمایش، ارتقای کیفیت آموزش عالی در کشور است.

وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در ادامه با اصلاح برخی آمارها، گفت: گاهی گفته می‌شود ما بیش از 2000هزار دانشگاه داریم، در حالی که این عدد نادرست و بزرگ‌نمایی‌شده است؛ چراکه کشوری مانند چین با جمعیت بیش از یک میلیارد نفر هم تقریباً همین تعداد دانشگاه دارد. در ایران ۱۰۵ دانشگاه دولتی فعال هستند. دانشگاه پیام‌نور با حدود ۴۰۰ شعبه، دانشگاه آزاد با ۴۰۰ تا ۵۰۰ واحد، دانشگاه علمی‌ـ‌کاربردی با بیش از ۲۰۰ واحد و همچنین دانشگاه ملی مهارت با ۲۰۰ واحد فعالیت می‌کنند. اگر این مراکز را واحدهای دانشگاهی در نظر بگیریم، در مجموع حدود ۱۸۰۰ واحد دانشگاهی داریم. اما اگر دانشگاه را صرفاً به مفهوم دانشگاه تلقی کنیم، تعداد کل دانشگاه‌های کشور بیش از ۱۱۰ مورد نیست.

وی تاکید کرد: در عین حال، همان‌طور که رهبر معظم انقلاب تکلیف کردند، شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب کرده و دولت و شخص رئیس‌جمهور نیز مطالبه دارند، دانشگاه‌ها باید با هدف کیفی‌سازی ساماندهی شوند. گستردگی بیش از حد واحدهای دانشگاهی نه تنها مفید نیست، بلکه به افت کیفیت منجر شده و این موضوع نگران‌کننده است.

سیمایی صراف با اشاره به اینکه وزارت علوم در دوره‌های مختلف مطالعات متعددی در زمینه آمایش آموزش عالی انجام داده و برای هر استان پرونده‌هایی را به نتیجه رسانده است، اظهار کرد: اما در مرحله اجرا چندان موفق نبوده است. به همین دلیل، شورای عالی انقلاب فرهنگی مجدداً از وزارت علوم خواسته است که پیشنهاد نهایی آمایش آموزش عالی را ظرف یک ماه ارائه کند. خوشبختانه تمامی پرونده‌های مربوط به آمایش آماده است و در موعد مقرر تحویل داده خواهد شد.

اصلاح سهمیه‌ها برای تحقق عدالت آموزشی

وزیر علوم، تحقیقات و فناوری با اشاره به یکی از مطالبات اصلی رئیس‌جمهور، گفت: ساماندهی سهمیه‌ها از نخستین خواسته‌های ایشان بود؛ چراکه هدف رئیس‌جمهور از این مطالبه، تحقق عدالت آموزشی است. همگان به نوعی احساس می‌کنند عدالت آموزشی به شکل مطلوب اجرا نمی‌شود. طی سال‌های گذشته سهمیه‌های گوناگونی شکل گرفته که برخی حذف شده‌اند و تنها تعدادی باقی مانده است.

وی افزود: با هدف تأمین عدالت آموزشی و برابری در دسترسی به امکانات، مطالعات گسترده‌ای با همکاری وزارت بهداشت و دانشگاه آزاد انجام دادیم تا راهکارهای اصلاح وضعیت موجود بررسی شود. در این زمینه چندین بار پیشنهادهایی آماده و به رئیس‌جمهور ارائه شد. رئیس‌جمهور شخصاً دغدغه این موضوع را دارند و سه مرتبه پیشنهادها را بررسی کرده‌اند. در نهایت، نقطه‌نظرات ایشان در آخرین نسخه اعمال شد و سهمیه‌ها نظم یافتند. این طرح پس از انتشار می‌تواند رضایت‌بخش باشد. پیشنهاد نهایی نیز به رئیس‌جمهور تحویل داده شده و در زمان مناسب برای تصویب به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه خواهد شد.

پیوند دانشگاه و صنعت؛ نیازمند اقدامات عملی‌تر

سیمایی صراف  با اشاره به چالش ارتباط دانشگاه و صنعت، اظهار کرد: این موضوع در همه کشورها یک مسئله جدی است و همواره این پرسش مطرح بوده که چگونه می‌توان میان این دو بخش پیوندی واقعی برقرار کرد. یکی از مطالبات جدی رهبر معظم انقلاب نیز این بوده است که تحقیقات دانشگاهی در محیط دانشگاه محبوس نشود، بلکه به عرصه عمل برسد و موجب پیشرفت و توسعه صنعت شود.

وزیر علوم، تحقیقات و فناوری ادامه داد: در همین راستا، سامانه «نان» (نیازها و ایده‌ها) طراحی شد تا شرکت‌ها بتوانند نیازهای خود را ثبت کنند و در مقابل، افراد و به‌ویژه دستگاه‌های دولتی ایده‌هایشان را بارگذاری کنند. با این حال، هرچند نیازها و ایده‌ها شناسایی شده‌اند، هنوز مشکل اصلی این است که پیوند واقعی میان آن‌ها برقرار نمی‌شود و نیازها به پروژه‌های عملی در دانشگاه‌ها تبدیل نمی‌شوند.

وی با اشاره به آمار این سامانه، گفت: تاکنون ۲۲ هزار و ۵۸۵ نیاز ثبت شده است، اما در سال ۱۴۰۳ تنها ۳۳ مورد از آن‌ها به قرارداد منجر شد. این عدد در سال ۱۴۰۴ به ۱۳۷ قرارداد افزایش یافته که هرچند پیشرفت محسوب می‌شود، اما همچنان قابل قبول نیست. همچنین در سامانه «ساتع» ۱۴ هزار و ۶۷۰ طرح به ثبت رسیده که در نهایت حدود ۲۰۰ قرارداد بر اساس آن‌ها منعقد شده است.در مجموع، مسئله ارتباط صنعت و دانشگاه همچنان نیازمند کار جدی‌تری است. البته باید توجه داشت که تاکنون حدود ۱۲ هزار قرارداد با صنعت به امضا رسیده و بنابراین نمی‌توان گفت این ارتباط به‌طور کامل قطع است.
خوابگاه به اندازه کافی وجود ندارد 

سیمایی صراف با بیان اینکه دانشجو هنگام ورود به دانشگاه نباید دغدغه‌ای جز تحصیل داشته باشد، گفت: متأسفانه فضای دانشگاه‌ها متناسب با انتظارات دانشجویان نیست. خوابگاه به اندازه کافی وجود ندارد و آن مقدار موجود نیز فرسوده است. هر ساله تعمیر و بازسازی خوابگاه‌ها انجام می‌شود، اما انتظار داریم شرایط به مراتب بهتر شود. خوشبختانه از سال گذشته و امسال بودجه بیشتری برای تعمیر و احداث خوابگاه دریافت کرده‌ایم.

22درصد بودجه کل دانشگاه‌های کشور صرف تغذیه دانشجویی می‌شود /خدمات تغذیه‌ای دانشگاه را به صورت کمونیستی اداره می‌کنیم

وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در ادامه به موضوع تغذیه دانشجویی اشاره کرد و افزود: به طور کلی خدمات تغذیه‌ای را به‌صورت کمونیستی اداره می‌کنیم؛ یعنی تمام مسئولیت خدمات را برعهده می‌گیریم و هزینه آن را نیز می‌پردازیم، اما در نهایت رضایت دانشجویان جلب نمی‌شود. این نوع مدیریت که در دنیا نیز کنار گذاشته شده، کارآمدی لازم را ندارد. تنها در سال گذشته بیش از ۱۱ همت برای تغذیه دانشجویان هزینه شد که رقم کمی نیست. این مبلغ اگر با بودجه کلی مقایسه شود، بیش از ۲۲ درصد کل بودجه دانشگاه‌ها را شامل می‌شود، اما به‌گونه‌ای مدیریت می‌کنیم که هزینه‌ها بالا و فایده پایین است.
سیمایی صراف به آخرین وضعیت مهاجرت نخبگان و تحریم‌ها اشاره و بیان کرد:: قطعنامه‌های بازگشت تحریم‌ها (اسنپ‌بک) شامل حوزه‌های علمی نمی‌شوند. طبق پروتکل‌های یونسکو، تحریم‌ها نباید علم، پژوهش و فناوری را هدف قرار دهند. سال گذشته در یونسکو اعلام کردم که اسناد و قطعنامه‌های تحریم شامل دانش و پژوهش نمی‌شود. بنابراین تحریم‌ها در این حوزه نباید تأثیر مستقیم داشته باشند، اما متأسفانه آثار غیرمستقیم همچنان وجود دارد و امیدواریم با خلاقیت بتوانیم این تأثیرات را کاهش دهیم.

وی ادامه داد: تحریم‌ها عملاً توسعه پیدا کرده و به حوزه علم و فناوری کشور کشیده شده‌اند. منکر نیستم که محدودیت‌هایی ایجاد می‌شود، اما امیدواریم در روزهای باقی‌مانده برای فعال شدن مکانیزم ماشه، اتفاقات خوبی بیفتد. با وجود تحریم‌های آمریکایی و اروپایی، تحریم‌های شورای امنیت احتمالاً تأثیر چندانی نخواهد داشت، زیرا کشور از زمان انقلاب تجربه محاصره اقتصادی داشته و آمادگی بیشتری دارد. برای کاهش اثرات تحریم‌ها تلاش می‌کنیم و به عنوان مثال، بیش از ۱۰۰۰ میلیارد تومان برای تمدید اشتراک پایگاه‌های نشریات بین‌المللی اختصاص داده‌ایم.

تعداد استادانی که فرصت مطالعاتی خارج می‌روند، تقریباً به صفر رسیده است

وزیر علوم، تحقیقات و فناوری درباره فرصت‌های مطالعاتی استادان، ابراز کرد: تعداد استادانی که فرصت مطالعاتی خارج می‌روند تقریباً به صفر رسیده است، در حالی که این عدد در گذشته بیش از ۲۰۰۰ نفر بود. ما در تلاش برای تأمین منابع مالی اعزام اساتید و همچنین دانشجویان به ویژه در حوزه‌هایی مانند هوش مصنوعی هستیم.

از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۲ حدود ۱۲هزار پژوهشگر از کشور خارج شده‌اند 

سیمایی صراف مهاجرت نخبگان را زیان‌آور خواند و عنوان کرد: از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۲ حدود ۱۲ هزار پژوهشگر که در ایران تحصیل کرده‌اند، کشور را ترک کرده‌اند. این افراد شامل فارغ‌التحصیلان ارشد، دکتری و اعضای هیئت علمی هستند. این گروه طی یک سال بیش از ۲۸ هزار مقاله در نشریات بین‌المللی با نام پژوهشگاه‌های خارجی منتشر کرده‌اند. اگر همین مقالات با نام دانشگاه‌های ایرانی منتشر می‌شد، رتبه علمی کشور از ۱۷ به ۱۴ ارتقا پیدا می‌کرد.

منزلت اجتماعی پژوهشگران آنان آن‌گونه که باید رعایت نمی‌شود

وی دلایل مهاجرت را اقتصادی و منزلت اجتماعی دانست و گفت: پژوهشگران هم نیاز به تأمین زندگی دارند که حمایت‌های مالی موجود کافی نیست. همچنین منزلت اجتماعی آنان آن‌گونه که باید رعایت نمی‌شود. برخی نیز به دلیل جذابیت‌های مقصد و امکانات پژوهشی و انتخاب شخصی مهاجرت می‌کنند. برای تقویت پژوهش و کاهش مهاجرت نخبگان، چند تفاهم‌نامه برای احداث آزمایشگاه‌های ملی و مرجع امضا کرده‌ایم که جدیدترین آن با معاونت علمی بوده و برای هر کدام یک همت اعتبار اختصاص داده شده است.

دانشجو نباید ابزار دست گروه‌های سیاسی قرار گیرد 

وزیر علوم، تحقیقات و فناوری همچنین با تأکید بر اینکه دانشگاه خانه احزاب نیست و دانشجو نباید ابزار دست گروه‌های سیاسی قرار گیرد، خاطرنشان کرد: دانشجویان به بلوغی رسیده‌اند که بتوانند استقلال خود را حفظ کنند دانشجویان و دانشگاه‌ها باید نسبت به جامعه و محیط پیرامون خود حساس باشند. ما با نهاد رهبری در دانشگاه‌ها روابط دوستانه‌ای داریم و در زمینه خط و مشی‌گذاری نیز همکاری خوبی با نمایندگی مرکزی رهبری در دانشگاه‌ها داریم. اختلاف نظری وجود ندارد و بستر برای فعالیت‌های پویا و جنب و جوش دانشجویان فراهم است.

مشمولان عفو رهبری در دانشگاه‌ها

سیمایی صراف در پاسخ به سوالی درباره مشمولان عفو رهبری، گفت: عفو رهبری شامل دانشجویانی می‌شود که در زندان هستند و تعداد آن‌ها تا جایی که من می‌دانم بیش از سه یا چهار نفر نیست. پیش از اعلام عفو، خودم پیگیر حل مشکلات این افراد بودم. عفو زمانی آغاز می‌شود که افراد درخواست دهند؛ در غیر این صورت شامل آن‌ها نمی‌شود. در دولت فعلی، حدود ۳۰۰ نفر به مدت یک، دو و سه ترم محروم شده بودند که همه این افراد اکنون به کلاس‌های درس بازگشته‌اند و کسانی که با مشکل سنوات مواجه بودند، مشکلشان نیز برطرف شده است.

وی در خصوص برنامه وزارت علوم برای تغییر مدیریت دانشگاه‌ها، گفت: صرف اینکه کسی پیش‌تر رئیس دانشگاه بوده، دلیلی برای تغییر نیست. تغییر روسا با دو هدف انجام شده است: اول، روسای دانشگاه‌ها باید گفتمان دولت و رئیس‌جمهور را پذیرفته باشند و دوم، مدیریت آن‌ها در سطح دانشگاه مورد قبول باشد. بنابراین تمامی روسا با نظر مستقیم یا غیرمستقیم اعضای هیئت علمی انتخاب شدند و مدیران توانمند تا پایان مدت حکم خود به مسئولیتشان ادامه خواهند داد.

وزیر علوم، تحقیقات و فناوری با تأکید بر اهمیت حوزه فرهنگ در دانشگاه‌ه، اظهار کرد: در این دوره به مقوله فرهنگ توجه ویژه‌ای داشته‌ایم و آن را بخش تزئینی یا زینت مجالس نمی‌دانیم. معتقدیم دانشگاه پیشرو، دانشگاهی فرهنگی است. همچنین انجمن‌ها و تشکل‌های دانشجویی می‌توانند دانشگاه‌ها را به مراکز فرهنگی تبدیل کنند. جلساتی با تشکل‌های دانشجویی و رویدادهای بزرگ فرهنگی برگزار شده و کارهای فرهنگی به دست خود دانشجویان سپرده شده است. تعداد تشکل‌هایی که بازگشایی شدند افزایش یافته و نمایندگان وزیر علوم در هیئت‌های نظارت تغییر کرده‌اند. رویکرد ما تعامل و وفاق است و اگر مشکلی باقی مانده، گزارش آن به ما ارائه شود.

اقدامات وزارت علوم برای تأمین امنیت دانشگاه‌ها

وی در پاسخ به پرسشی درباره امنیت دانشگاه‌ها، تصریح کرد: پس از حادثه پر غم امیر محمد خالقی، کارگروهی تشکیل دادیم تا امنیت معابر دانشگاهی تأمین شود. علی‌رغم اینکه دانشگاه مدعی بود مسئولیت تأمین روشنایی برعهده دانشگاه است و امنیت باید توسط پلیس تأمین شود، من دستور دادم که دانشگاه‌ها روشنایی معابر اطراف خود را تأمین کنند و از بخش خصوصی، پلیس و نگهبانی برای امنیت استفاده شود. عملکرد این کارگروه حدود دو ماه پیش منتشر شد و هر پیشنهادی وجود دارد، می‌تواند ارائه شود.

وزیر علوم، تحقیقات و فناوری درباره استقلال دانشگاه‌ها، اظهار کرد: اگر آزادی نسبی در حوزه‌های آموزشی و اداری-استخدامی به دانشگاه‌ها داده شود، می‌توانند ۳۰ تا ۶۰ درصد از منابع دولت مستقل عمل کنند. به عنوان مثال، دانشجو ۴۵ ساعت وقت آزاد دارد و دانشگاه می‌تواند دروس را کاهش دهد، سنوات کمتر و هزینه‌ها کاهش یابد. در حال حاضر حدود ۳۰ درصد دانشجویان دکتری سنواتی هستند. جلسات دولت و دانشگاه‌ها برای توسعه علمی کشور برگزار می‌شود و دانشگاه‌ها همواره راه‌حل‌هایی برای چالش‌های ملی ارائه کرده‌اند. با آسیب‌شناسی رابطه دانشگاه و دولت، رئیس جمهور الگوی جدیدی برای همکاری دانشگاه و دولت در حل مسائل ملی طراحی کرده است.

سیمایی صراف همچنین افزود: در الگویی که دکتر پزشکیان طراحی کرده‌اند، نمایندگان دولت در تمام مراحل تصمیم‌گیری حضور دارند و دانشگاه‌ها در کنار مجریان دولت فعالیت می‌کنند. مسئله آب به دانشگاه تهران محول شده و این دانشگاه کانون حل چالش آب است. نهادهای دیگر نیز در کنار دانشگاه، نسخه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت ارائه می‌کنند و سیاست‌ها به اجرا گذاشته شده است.