همه علیه خبرنگاران / یقه اشتباه را گرفتن

روزنامه شرق نوشت: فضای توییتر فارسی (اکس) در چند روز گذشته، با فعال شدن قابلیت «نمایش لوکیشن کاربران»، به برزخ واقعی تبدیل شده است. یکی از کاربران این فضا را به روز رستاخیز تشبیه کرده بود؛ روزی که پرده‌ها فرو می‌افتند و همه‌چیز روشن می‌شود. با فعال‌شدن این قابلیت جدید از سوی تیم ایلان ماسک، مشخص شد چه کسانی در ایران از اینترنت بدون فیلتر یا سفید استفاده می‌کنند و چه کسانی هنوز به VPN برای دسترسی به جهان آزاد اطلاعات وابسته‌اند. فکت‌ها نشان می‌دهند بسیاری از مخالفان سرسخت رفع فیلترینگ از نمایندگان مجلس تا مجریان صداوسیما، خودشان خط سفید دارند و از سوی دیگر، برخی از درون دولت که پیش‌تر مدعی استفاده از فیلترشکن بودند، اکنون با همین اینترنت سفید به شبکه‌های فیلترشده دسترسی دارند.

در این میان خبرنگارانی مانند من که در روز‌های آخر جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل نام‌هایمان از طریق رسانه در لیست اینترنت سفید قرار گرفت، در کانون این آشفتگی‌ها قرار گرفته‌ایم. حالا سؤال اصلی این است:  این قابلیت جدید شبکه اجتماعی اکس چقدر قابل اعتماد است؟ آیا منطقی و اخلاقی است که خبرنگاران به اینترنت سفید به عنوان ابزار اطلاع‌رسانی دسترسی داشته باشند؟ آیا فردی که به اینترنت سفید دسترسی دارد می‌تواند هم‌زمان به اینترنت طبقاتی و فیلترینگ انتقاد کند؟

حامیان فیلترینگ با اینترنت سفید

قابلیت «About This Account» که نوامبر ۲۰۲۵ در شبکه اکس (توییتر سابق) معرفی شد، به کاربران امکان می‌دهد کشور یا منطقه‌ای را که حسابشان در آن است، مشاهده کنند. مدیر محصول اکس اعلام کرده که هدف این قابلیت، افزایش شفافیت و کمک به تشخیص اصالت حساب‌ها و مبارزه با حساب‌های فیک یا ربات است. در واقع X می‌گوید که با نمایش کشور «محل استقرار حساب» (account base) قصد دارد به کاربران کمک کند اصالت حساب‌ها را بهتر درک کنند و احتمال اینکه یک اکانت ربات یا «بیگانه تأثیرگذار» باشد کاهش یابد.

در ایران، اما این قابلیت کارکرد دیگری پیدا کرده است. در واقع این قابلیت فقط یک ابزار اطلاعاتی نیست، بلکه به یک سیگنال اجتماعی تبدیل شده که آشکار می‌کند چه کسانی از اینترنت بدون محدودیت و چه کسانی از VPN استفاده می‌کنند. از سوی دیگر این قابلیت مشخص کرد برخی حساب‌های کاربری که در ظاهر خارج از کشور زندگی می‌کنند، در ایران مشغول فعالیت و اطلاع‌رسانی در مورد موضوعات مختلف هستند. برای نمونه چندین اکانت به ظاهر انگلیسی‌زبان که خواستار استقلال اسکاتلند بوده‌اند با مشاهده بخش «About This Account» مشخص شده به جای نام کشور اسکاتلند در لوکیشن آنها، نام ایران ثبت شده است.

کاربران مختلف، فهرستی از افرادی درست کرده‌اند که بخش «About This Account» آنها نشان می‌دهد در ایران هستند. اینکه این افراد از اینترنت سفید استفاده می‌کنند از این منظر مورد انتقاد و حتی خشم کاربران قرار گرفته که بسیاری از افراد حاضر در این فهرست که عموما افراد سیاسی، نمایندگان مجلس، وزیر و مدیران دولتی و...  هستند، پیوسته از فیلترینگ دفاع می‌کنند، اما خودشان خطوطی دارند که ظاهرا بدون فیلتر است.  یکی از اصلی‌ترین افراد سیاسی که هر چند به صورت مستقیم از فیلترینگ دفاع نکرده، اما در مورد این سیاست انتقادی هم مطرح نکرده، سعید جلیلی است. او در مناظرات انتخابات ریاست‌جمهوری چهاردهم تنها کاندیدایی بود که نظری در مورد محدودیت و فیلترینگ ارائه نکرد؛ اما اظهاراتی در دفاع از سکو‌های داخلی و توسعه آنها مطرح کرد که از نظر فعالان اقتصاد دیجیتال به معنی ایجاد محدودیت بیشتر روی اینترنت بود.

امیرحسین ثابتی، نماینده فعلی مجلس و مجری سابق تلویزیون هم طبق داده‌های منتشرشده، از اینترنت سفید استفاده می‌کند، هرچند او به‌تازگی در توییتر خود در مقابل هجمه‌ها از این دسترسی، گفت از اینترنت سفید استفاده نمی‌کند و این خبر‌های دروغ کار رسانه‌های زرد است. ثابتی هم از طرفداران فیلترینگ است. او در تیر ۱۴۰۳ به عنوان مشاور سعید جلیلی در انتخابات گفته بود: «یا فیلتر نکنید یا طوری فیلتر کنید که هیچ‌کس نتواند وارد شود؛ حتی مسئولان».

منتقدان به دسترسی این افراد به اینترنت بدون فیلتر، به این موضوع معترض‌اند که چرا کسانی که به قدرت دسترسی دارند یا ارتباط دارند، از اینترنت سفید استفاده می‌کنند، درحالی‌که مردم عادی محدودیت دارند. از سوی دیگر گروهی از جمله خبرنگاران و فعالان اکوسیستم اقتصاد دیجیتال مورد نقد قرار گرفته‌اند که پیوسته به اینترنت طبقاتی انتقاد می‌کرده‌اند و، اما حالا مشخص شده خودشان هم از اینترنت طبقاتی استفاده می‌کنند.

چقدر این قابلیت داده‌هایی درست می‌دهد؟

با این حال تا چه حد می‌توان به درست بودن قابلیت «About This Account» اعتماد کرد؟ وحید فرید، کارشناس فناوری اطلاعات در گفت‌و‌گو با «شرق» در توضیح این موضوع تأکید دارد که دقت داده‌های ارائه‌شده توسط توییتر صد درصد نیست و خود این شبکه اجتماعی هم در این مورد تأکید کرده که اطلاعات صد درصد درست نیست و احتمالا سه‌شنبه به‌روزرسانی ارائه می‌دهد که اطلاعات آن دقیق‌تر می‌شود. با این حال، به گفته فرید، این اطلاعات تا حد زیادی قابل اتکا هستند.

او در پاسخ به این سوال که چرا جلوی لوکیشن برخی کاربران علامت تعجب ثبت شده، توضیح داد: «علامت تعجب کنار موقعیت شما نشان می‌دهد که از VPN هم استفاده کرده‌اید. این علامت تأیید می‌کند که در زمان‌هایی از نقطه اتصال، یک VPN فعال بوده؛ وگرنه این علامت درج نمی‌شد».

وحید فرید در ادامه می‌افزاید که کاربران با لوکیشن ایران و با علامت تعجب معمولا اینترنت سفید داشته‌اند، حتی اگر هرگز از آن استفاده نکرده باشند. او توضیح می‌دهد که اگر کاربران تنها یک یا چند بار بدون VPN متصل شده باشند یا اپلیکیشن در پس‌زمینه فعال بوده و IP آنها را دریافت کرده باشد، لوکیشن ایران ثبت می‌شود. فرید مثال می‌زند: «وقتی VPN من خاموش است، توییتر اساسا نمی‌تواند مرا ببیند، چون فیلتر است و IP ایران ثبت نمی‌شود. اما وقتی اینترنت سفید است و اپلیکیشن در پس‌زمینه فعال باشد، حتی بدون بازکردن اپ، تبادل داده انجام می‌شود و IP ایران ثبت می‌شود».

او در پاسخ به این پرسش که چرا با وجود استفاده طولانی‌مدت از VPN و عدم استفاده از اینترنت سفید لوکیشن همچنان ایران نمایش داده می‌شود، توضیح می‌دهد: «الگوریتم مبتنی بر هوش مصنوعی است و ۱۰۰ درصد دقیق نیست. وزن فعالیت‌های اخیر شما بیشتر از فعالیت‌های قدیمی است و لوکیشن بر اساس ترکیبی از شماره تلفن، زمان محلی، منطقه جغرافیایی (در صورت دسترسی GPS)، بازار اپلیکیشن و چند پارامتر دیگر تعیین می‌شود». وحید فرید تأکید می‌کند که ثبت لوکیشن ایران در این شرایط نشان‌دهنده عملکرد درست سیستم است: «زمان‌هایی که VPN خاموش بوده و اینترنت هم سفید، اپلیکیشن توانسته به سرور‌های توییتر متصل شود و IP ایران شما ثبت شده است. وقتی برنامه در پس‌زمینه فعال است و اجازه تبادل داده دارد، IP دستگاه دریافت می‌شود و همین دلیل ثبت موقعیت ایران است».

او در پاسخ به این سؤال که چقدر امکان دارد VPN‌های مورد استفاده از سرور‌های داخل ایران استفاده کنند، نیز توضیح می‌دهد: «تنها Warp کلادفلر است که IP ایران می‌دهد، اما دیتاسنتر‌های Warp داخل ایران نیستند و فقط IP ایران ارائه می‌دهد. سایر VPN‌های رایج مانند NordVPN، ExpressVPN یا سایفون، IP ایران ارائه نمی‌دهند. حتی اگر VPN‌ی با IP ایران واقعی استفاده شود، آن IP امکان اتصال به توییتر نخواهد داشت، علاوه بر این، توییتر بر اساس اطلاعات جامع و شرکت تجاری خود قادر است با تقریب بالایی استفاده از VPN را تشخیص دهد».

اینترنت سفید برای خبرنگاران؛ ابزار کار یا تبعیض؟

در بین برخی سیاسیون، نمایندگان مجلس، مجری‌های صداوسیما، روابط عمومی شورایی که با رفع فیلتر مخالف است و...  برخی خبرنگاران هم به اینترنت سفید دسترسی دارند. خبرنگارانی که یا خودخواسته نام خود را از سال‌های گذشته برای قرار گرفتن در لیست سفید اینترنت، رد کرده‌اند یا نامشان در روز‌های بحرانی جنگ ۱۲روزه و بحبوحه نگرانی از جا ماندن اخبار به دلیل قطع اینترنت، توسط رسانه‌شان برای دریافت اینترنت سفید رد شده است. حتی برخی از این خبرنگاران (از جمله نویسنده این گزارش) که از این اینترنت سفید استفاده نمی‌کنند و بار‌ها درخواست خارج شدن اسمشان از لیست اینترنت سفید را داده‌اند، پیکان انتقاد به سمتشان نشانه رفته و اعتراض این گروه به اینترنت طبقاتی هم به اعتقاد برخی یک نوع بی‌اخلاقی است.

با این اتفاق دوباره این سوال مطرح شده که آیا خبرنگاران به خاطر شرایط کار و اطلاع‌رسانی به موقع باید به اینترنت سفید دسترسی داشته باشند؟ پاسخ فعالان دسترسی آزاد به اینترنت به این پرسش منفی است. شهاب حسینی، فعال حوزه دسترسی آزاد به اینترنت، در گفت‌و‌گو با «شرق» معتقد است که هیچ تفاوتی میان خبرنگار و مردم عادی در دسترسی به اینترنت نباید وجود داشته باشد: «خبرنگار هیچ تفاوتی با مردم عادی ندارد. درست است که برخی ابزار‌های حرفه‌ای برای کار خبرنگاری ممکن است دسته‌بندی شوند، اما اینترنت اساسا مبتنی بر دسترسی برابر است و نباید میان مردم عادی و گروه‌های خاص تفاوت ایجاد شود».

در همین زمینه وحید فرید، کارشناس فناوری اطلاعات این سوال را می‌پرسد که چرا خبرنگار حق دارد اینترنت سفید داشته باشد، اما سایر کاربران نه؟ او معتقد است این مساله مصداق بارز اینترنت طبقاتی است: «وقتی گفته می‌شود صنف خبرنگار، نمایندگان مجلس یا بخش دولتی باید دسترسی داشته باشند، اما دیگران نه، ما با دسته‌بندی دیجیتال مواجهیم. اینترنت یک ابزار عمومی است، مانند آب و برق و همه حق دسترسی برابر دارند».

او این موضوع را با مثال‌های ملموس توضیح می‌دهد: «من فعال حوزه IT هستم و ابزار کارم اینترنت است. کسی که در یوتیوب آموزش آشپزی می‌دهد یا در اینستاگرام کسب‌وکار دارد، به همین اندازه به اینترنت نیاز دارد. یک کاربر معمولی هم برای ارتباط با دوستان و سرگرمی به همان اینترنت بدون قید و شرط نیاز دارد».

او تاکید می‌کند که اینترنت مانند هوا، برق و آب، ابزاری ضروری برای نیاز روزانه مردم است و نمی‌توان آن را محدود به گروه خاصی کرد.

فرید در پاسخ به این سوال که فردی که به اینترنت سفید دسترسی دارد، اما منتقد اینترنت طبقاتی هم هست، آیا باید مورد انتقاد قرار بگیرد، توضیح می‌دهد: «افرادی که اینترنت سفید دارند و هم‌زمان علیه فیلترینگ و اینترنت طبقاتی اعتراض می‌کنند، از امتیاز ویژه‌ای بهره می‌برند، حتی اگر مخالفت خود را اعلام کرده باشند. اگر واقعا مخالف هستند، نباید از این امتیاز استفاده کنند».

همه علیه خبرنگاران

چیزی که در دو روز گذشته بیش از پیش در فضای توییتر فارسی پررنگ شده، حمله به برخی خبرنگاران است که در شرایط جنگی تن به استفاده از اینترنت سفید داده‌اند. یکی از خبرنگارانی که در روز‌های تلخ جنگ ۱۲ روزه مجبور شده به خاطر اطلاع‌رسانی با فعال‌شدن اینترنت سفید موافقت کند، در مورد هجمه‌ای که در چند روز گذشته علیه او ایجاد شده به «شرق» می‌گوید: «در آن زمان چاره‌ای جز دسترسی به اینترنت سفید نبود، خبر‌ها باید منتشر و در شبکه‌های اجتماعی قرار می‌گرفت، در روزگاری که فیلترشکن‌ها از کار افتاده بود و اینترنت قطع بود چگونه می‌توانستیم اطلاع‌رسانی کنیم».

او ادامه می‌دهد: «برخی می‌گویند مردم به اینترنت دسترسی نداشتند، پس شما برای چه کسی خبر می‌نوشتید و گزارش تهیه می‌کردید؟ جواب این پرسش ساده است، اگر خبر‌ها و گزارش‌های ما نبود آیا دنیا از جنایتی که علیه ایران رخ داد، باخبر می‌شد». او می‌گوید بعد از جنگ بار‌ها خواسته تا نامش از فهرست دارندگان اینترنت سفید درآید، اما این اتفاق تاکنون رخ نداده است. او با انتقاد از کسانی که در شبکه‌های اجتماعی برخی خبرنگاران را بی‌اخلاق خطاب می‌کنند، این سوال را مطرح می‌کند که چرا هیچ‌کسی نمی‌گوید در آن شرایط جنگی مانند بسیاری از کسب‌وکار‌ها به خبرنگاران رسانه‌ها نیز اینترنت سفید تعلق گرفت و در این شرایط آنها نباید مورد بمباران رسانه‌ای برخی کاربران در شبکه‌های اجتماعی قرار بگیرند.

تبعیضی که از دل فیلترینگ بیرون زده است

با سرکوفت‌هایی که در این چند روز به برخی خبرنگاران زده شده و حتی در بعضی مواقع از سمت دوستان و همکاران قدیمی خود بلاک هم شده‌اند، این سوال پیش می‌آید که آیا مقصر این وضعیت خبرنگارانند؟ سعید معیدفر، جامعه‌شناس، در گفت‌و‌گو با «شرق» مسبب شرایط به‌وجودآمده را دولت می‌داند نه فردی که از یک خدمت به شکل نابرابر استفاده می‌کند.

او ابتدا در پاسخ به این پرسش که آیا در شرایط اضطراری خبرنگاران می‌توانند از نظر اخلاقی به اینترنت سفید دسترسی داشته باشند، اعلام می‌کند که اصل مساله نه سیاست‌های تکنیکی، بلکه نقض یک حق بنیادین است. او با بیان اینکه «وقتی بخشی از جامعه از یک حق محروم می‌شود، واکنش خشمگین اجتماعی کاملا طبیعی است» تأکید می‌کند: «اینکه گروهی بتوانند بدون فیلتر از اینترنت آزاد استفاده کنند و گروهی دیگر نه، خلاف وضعیت جهانی و خلاف ماهیت حقی است که باید برای همه باشد. اینترنت حقی است که شامل همه مردم می‌شود و دولت‌ها نمی‌توانند آن را به هر بهانه‌ای ببندند یا فیلتر کنند».

او با اشاره به اینکه در کشور‌هایی که فیلترینگ ساختاری وجود ندارد، این بحث‌ها اساسا مطرح نیست، می‌گوید: «در کشوری که محدودیت‌های شدید اینترنت اعمال می‌شود، اگر این محدودیت برای بخشی از افراد اعمال نشود، طبیعتا مصداق تبعیض است؛ فارغ از اینکه آن افراد چه موقعیتی دارند».  این جامعه‌شناس برداشت برخی از اینکه «اینترنت ابزار کار خبرنگار است و باید برای او باز باشد» را غلط می‌داند: «این نگاه اشتباه است. اینترنت حق عمومی است؛ برای همه. نمی‌شود گفت خبرنگار حق دارد و شهروند عادی نه».

او در پاسخ به این پرسش که در شرایط جنگی که برخی خبرنگاران مجبور به استفاده از اینترنت سفید شده‌اند، آیا می‌توان این اقدام آنها را غیراخلاقی دانست، می‌گوید مساله اصلی این نیست که این کار درست است یا غلط؛ مساله این است که چرا چنین تصوری در جامعه شکل می‌گیرد: «وقتی حقی از شهروند گرفته می‌شود، او واکنش نشان می‌دهد. واکنش امروز مردم به اینترنت سفید، بازتاب سیاست‌های تبعیض‌آمیز در دسترسی به اینترنت است».

یقه اشتباه را گرفتن

این جامعه‌شناس معتقد است جهت‌گیری فعلی کاربران علیه خبرنگاران یا افراد غیرموثر، نتیجه به‌هم‌ریختگی گسترده‌تری است: «به‌جای اینکه سراغ عامل اصلی محدودیت‌ها بروند، افراد دیگری را مقصر می‌کنند. این وضعیت ناشی از به‌هم‌ریختگی ساختاری کشور است. همه‌چیز از قاعده خارج شده و نمی‌شود گفت چه کسی دقیقا در مسیر درست است یا غلط. همه درگیر خطا شده‌اند؛ مسیر خوب و بد از هم قابل تشخیص نیست».

او هشدار می‌دهد که این آشفتگی فقط مردم عادی را گرفتار نکرده: «در چنین شرایطی حتی فرد تحصیل‌کرده و منطقی هم ممکن است قادر نباشد درست را از نادرست تشخیص دهد. ما اکنون دقیقا در چنین وضعیتی هستیم».  او ادامه می‌دهد: «در جامعه‌ای سالم، باید از مجری سیاست غلط سوال کرد، نه از کسی که قربانی آن است. انتخاب عقلانی این است که ببینیم مشکل از کجا شروع شده؛ ولی امروز با یک کلاف سردرگم مواجهیم. سرنخ از دست رفته. شرایط کشور به جایی رسیده که هیچ مدبر و اهل خردی نمی‌تواند به‌سادگی آن را باز کند».

آیا شفاف‌سازی دولت امید ایجاد می‌کند؟

اگر دولت شفاف اعلام کند اینترنت سفید حذف می‌شود و دسترسی برابر برای همه برقرار خواهد شد، آیا می‌تواند این وضعیت را ترمیم کند؟

پاسخ معیدفر چندان امیدوارکننده نیست: «به‌عنوان آرزو، پاسخ به این پرسش شما مثبت است، اما عملی شدنش محل تردید است. سیستمی که شهروند را به رسمیت نمی‌شناسد، چطور می‌تواند آزادی اندیشه و دسترسی آزاد به اطلاعات را بپذیرد؟ چنین سیستمی می‌داند با آزاد کردن دسترسی، وضعیت خودش بدتر می‌شود؛ بنابراین من امید چندانی ندارم، با وجود اینکه رئیس‌جمهور وعده رفع فیلترینگ را داده است».

فضای آشکارشده در شبکه ایکس، با نمایان کردن دقیق کسانی که به اینترنت سفید یا بدون فیلتر دسترسی دارند، بیش از هر چیز یک حقیقت تلخ را نشان می‌دهد: دولتی که وعده رفع فیلترینگ داده، وعده اینترنت برابر و آزاد برای همه شهروندان را مطرح کرده، عملا هیچ اقدام موثری تاکنون انجام نداده و در مقابل پس از بیش از یک سال از این وعده‌ها، دسترسی به اینترنت آزاد را فقط برای برخی مسئولان و مدیران دولتی و بسیاری از نمایندگان مجلس، سیاسیون، مجریان صداوسیما، خبرگزاری‌ها و برخی خبرنگاران بیش از دولت‌های گذشته فراهم کرده.

این وضعیت نشان می‌دهد تبعیض دیجیتال و رشد استفاده از اینترنت طبقاتی محصول سیاست‌ها و تصمیم‌های اشتباه دولت است، دولتی که با اعطای اینترنت سفید به عده‌ای و محدود کردن دیگران، نه تنها وعده‌های خود را نقض کرده، بلکه مردم را مقابل هم قرار داده است.

برخی کارشناسان امیدوار معتقدند اگر دولت به دنبال باز گرداندن اعتماد عمومی و پایان‌دادن به تبعیض دیجیتال است، باید اقدامات ملموس و شفاف انجام دهد، دسترسی برابر برای همه شهروندان فراهم کند و پاسخ‌گوی عملکرد خود باشد.