تحولی رخ ندهد، مسئله جزایر سه‌گانه حادتر می‌شود

کوروش احمدی در یادداشتی در روزنامه هم میهن نوشت:

شاید برای سنجش میزان موفقیت سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دوره‌های اخیر هیچ سنجه‌ای دقیق‌تر از نحوه برخورد دنیا با موضوع سه جزیره ایرانی ابوموسی، تنب کوچک و تنب بزرگ وجود نداشته‌باشد. مقدمتاً بگویم که برای نگارنده که در مورد این جزایر به تفصیل کار کرده و کتاب منتشر کرده، مسلم است که اسناد و شواهد تاریخی به وفور حاکی از حقانیت ایران در این مورد است، اما روشن است که کشور‌ها معمولاً توجهی به سند و مدرک ندارند و به دنبال منافع خود هستند.

بیانیه نشست «شورای مشترک و نشست وزرای» اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس در ۱۴ مهر (۶ اکتبر) در کویت نمونه تأسف‌آور دیگری در این رابطه است. همه مطالب فصل مربوط به ایران در این بیانیه به تصریح یا تلویح علیه ایران است. در بند ۵۱ بیانیه از ایران خواسته شده «به اشغال سه جزیره ابوموسی و تنب کوچک و بزرگ که نقض حاکمیت امارات و اصول منشور ملل متحد است، خاتمه دهد.»

بیانیه سپس ضمن ابراز نگرانی از عدم پیشرفت در جهت حل مسئله، خواستار «حل از طریق مذاکرات دوجانبه یا ارجاع به دیوان بین‌المللی دادگستری» شده‌است. عین همین موضع در ۱۶ اکتبر ۲۰۲۴ برای اولین بار در بیانیه سران اتحادیه و شورای همکاری درج شده بود. پیش از آن نیز طی سال‌ها در بیانیه‌های مشابه با لحنی ملایم‌تر از موضع امارات در مورد سه جزیره ایرانی حمایت می‌شد.

در بند ۴۹ بیانیه مذکور، بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران نیز امری قطعی تلقی و از توجه «شورای مشترک به بازگشت قطعنامه‌های قبلی علیه ایران» و اینکه «بازگشت تحریم‌ها به معنی پایان دیپلماسی با ایران نیست...» سخن رفته است. تاکید بر «اهمیت همکاری کامل ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی»، «دعوت از ایران به بازگشت به پایبندی به توافق پادمان»، «دعوت از ایران برای کاستن از تنش در منطقه»، «لزوم اطمینان از صلح‌آمیز بودن برنامه اتمی ایران» و «تاکید بر اهمیت توقف اشاعه تکنولوژی موشکی بالستیک و پهپادی در منطقه و هر تکنولوژی دیگری که امنیت منطقه را تهدید می‌کند» از دیگر مضامین مطروحه در بیانیه است.

متاسفانه دور جدید تعرض علیه تمامیت ارضی ایران در ارتباط با سه جزیره از دسامبر ۲۰۲۲ و اجلاس سران چین و شورای همکاری در ریاض شروع شد. در این اجلاس چین برای اولین بار از موضوع امارات در مورد جزایر حمایت کرد و همین موضع در نشست بعدی چین و شورای همکاری در ژوئن ۲۰۲۳ نیز تکرار شد. متعاقب این تحول مهم، حمایت از موضع امارات دو بار در ششمین نشست مجمع همکاری روسیه-کشور‌های عربی در مراکش در ۱۲ ژوئیه ۲۰۲۳ و در نشست وزرای شورای همکاری و روسیه در مسکو در ۲۰ دسامبر ۲۰۲۳ گنجانده شد.

چنین موضعی در بیانیه مشترک نشست ژاپن و اتحادیه عرب در ۵ سپتامبر ۲۰۲۳ در قاهره هم درج شد و نهایتاً برای اولین بار موضع ضدایرانی امارات در بیانیه مشترک نشست وزرای خارجه آمریکا و شورای همکاری در ۱۸ سپتامبر ۲۰۲۳ وارد شد. این در حالی بود که در بیانیه وزرای خارجه آمریکا و شورای همکاری در ۷ ژوئن ۲۰۲۳ و بیانیه مشترک بایدن با سران شورای همکاری در ۱۶ ژوئیه ۲۰۲۲ صحبتی از جزایر نبود.

بحث سه جزیره که از ابتدای پیدایشش در ۱۹۷۱ فرازونشیب‌ها و به‌اصطلاح dormancies and vibrancies خودش را داشته، عمدتاً تابع دو عامل زیر بوده است:

۱- رابطه ایران با آمریکا و اروپا. به این معنی که آیا امارات به عنوان یک کشور کوچک منطقه امکان ایجاد توازن (balancing) در قبال قدرت بزرگ منطقه، یعنی ایران، از طریق اطمینان از حمایت قدرت‌های جهانی را داشته است یا خیر؛ این قدرت‌ها دارای پایگاه نظامی در خلیج فارس بوده‌اند یا خیر و نوع رابطه قدرت‌های جهانی با ایران حاشیه مانور لازم را به امارات برای فعال کردن موضوع جزایر می‌داده‌است یا خیر. (البته اینجا منظور حمایت غرب از موضع امارات در مورد خاص سه جزیره نیست، چون آمریکا تا سپتامبر ۲۰۲۳ از امارات در این مورد حمایت رسمی نکرده بود.)

۲- رابطه ایرانی-عربی. عامل مهم دیگر در ایجاد حاشیه مانور برای امارات جهت فعال کردن مسئله جزایر نوع رابطه ایران با اعراب است. طی چهار دهه اخیر که عرب‌ها همیشه مدعی دخالت ایران در امور داخلی خود بوده‌اند، هر اهرمی برای فشار بر ایران از جمله مسئله جزایر را مغتنم شمرده‌اند. در حال حاضر، به رغم برخی تحولات مثبت، کشور‌های عربی همچنان در پی مهار ایران هستند. اگر بهبودی معنایی در روابط ایران و اعراب حاصل شود، آنها بدون تردید آماده کنار گذاشتن حمایت از امارات در مورد جزایر ایرانی خواهند بود.

در دهه ۱۹۷۰ که ایران رابطه خوبی با غرب و شوروی و چین و نیز با اعراب میانه‌رو داشت، مسئله جزایر مسکوت بود. بعد از تحرک محدودی در ۱۹۸۰ (۱۳۵۸) مسئله جزایر این بار تحت‌الشعاع جنگ ایران و عراق و عدم حضور فیزیکی قدرت‌های جهانی در خلیج فارس قرار داشت و تا قضیه کشتی خاطر در سال ۱۹۹۲ مسکوت ماند. با استقرار پایگاه‌های آمریکایی در خلیج فارس بعد از جنگ کویت و ادامه تیرگی روابط بین ایران و جهان خارج، از ۱۹۹۲ امارات مسئله جزایر را فعال کرد و هر سال اوج تازه‌ای به آن داد.

نتیجه این شد که اکنون چهار عضو دائمی شورای امنیت حامی موضع امارات در مورد جزایر شده‌اند. (انگلیس به دلایل تاریخ و حقوقی خاص هنوز حمایتی از موضع امارات به عمل نیاورده است.) دلیل اصلی مشکل عدم توازن در سیاست خارجی است؛ به نحوی که حتی شرق نیز خود را بی‌نیاز از تلاش برای کسب رضایت ایران کرده است. اگر تحولی مثبت در روابط ایران با جهان خارج حاصل نشود، مسئله جزایر می‌تواند هر روز حادتر شود.