در این ۳۰ روز راهی جز رفتار دیپلماتیک و حقوقی نداریم

جلال دهقانی فیروزآبادی در رابطه با ماهیت مکانیزم حل و فصل اختلافات  و نحوه عملکرد این بند از برجام تصریح کرد: اولا لازم به ذکر است که مکانیزم ماشه یا اسنپ بک با این عنوان در توافق برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ وجود ندارد، بلکه تحت  عنوان مکانیزم حل و فصل اختلافات در بند‌های ۳۶ و ۳۷ برجام مطرح شده است و همچنین در بند‌های ۱۱ و ۱۲ قطعنامه ۲۲۳۱ وجود دارد که مبنای  فلسفه‌ای آن، این بوده است که اگر طرفین به تعهداتشان پایبند نبودند، طرف مقابل بتواند به وضعیت اولیه برگردد. در واقع اصل برگشت‌پذیری یا در زبان حقوقی و قراردادی به معنای فسخ قرارداد است. اگر کسی به تعهداتش عمل نکرد، می‌تواند آن امتیازاتی که داده را مجدداً بازپس بگیرد؛ اقداماتی که ایران از سال ۹۸ انجام داد، در واقع در همین چارچوب بود.

وی ادامه داد: طبق این سازوکار حل و فصل اختلافات، باید ابتدا طرفی که ناراضی است یا مدعی است که طرف مقابل به تعهداتش پایبند نبوده یا عدم پایبندی اساسی مبنی بر توقف کلی یا جزئی تعهدات  وجود داشته، به کمیسیون مشترک اطلاع دهد. سپس، اگر آنجا حل و فصل نشد، به وزرای خارجه و در نهایت ممکن است به شورای امنیت گزارش شود.

این کارشناس ارشد سیاست خارجی با بیان اینکه اروپایی‌ها این فرایند را طی نکردند، اظهار کرد: اروپایی‌ها بدون تشکیل کمیسیون مشترک یا وزرای خارجه، مستقیماً به رئیس شورای امنیت نامه نوشتند و این روند را طی نکرده‌اند. اما فارغ از اینکه این روند را طی کرده‌اند یا نکرده‌اند، فعلاً این مکانیزم ماشه را فعال کرده‌اند.  اروپایی‌ها طبق همین ماده ۳۶  دو گزینه داشتند و دارند که بسیار مهم است. طبق ماده ۳۶ برجام، می‌توانستند آن امتیازاتی که خودشان به ایران داده بودند را بازپس بگیرند و برگشت به حالت اول به معنای این است که اروپا می‌توانست تحریم‌های اتحادیه اروپا را مجدداً فعال کند. این کار را نکرده  است و  طبق ماده ۳۷ برجام اقدام کرده یعنی بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت یا برگرداندن قطعنامه‌های شورای امنیت که مهم‌تر بوده است.

وی افزود: از قبل هم پیش‌بینی می‌شد که اگر مسئله هسته‌ای ایران حل و فصل نشود،  به هر نوعی، اروپایی‌ها مکانیزم ماشه را فعال می‌کنند. حداقل من خودم از قبل این پیش‌بینی را می‌کردم. بنابراین، این برای اروپا اهمیت دارد که آن مهلت ده ساله برجام که در ۱۵ اکتبر منقضی می‌شود، نگذرد.

دهقانی فیروزآبادی با طرح این پرسش که ایران چه کاری می‌تواند در شرایط کنونی انجام دهد، بیان کرد: به نظرم یک دیپلماسی ترکیبی پیشگیرانه ایجابی  مبنی بر منصرف کردن اروپا لازم است که به هر حال  بتوانیم اروپایی‌ها را  قانع کنیم یا منصرف‌شان کنیم که مجدداً تحریم‌ها را برنگردانند. به نظرم یک دیپلماسی دو مسیره -حقوقی و سیاسی- ضرورت دارد که حالا توضیح خواهم داد.

این تحلیل‌گر مسائل بین‌الملل  مهم‌ترین  وجه  پرونده هسته‌ای ایران را مسائل حقوقی دانست و گفت: مسائل حقوقی پرونده هسته‌ای ایران ماهیت سیاسی هم پیدا کرده است. بنابراین، اولا دیپلماسی حقوقی دوجانبه و چندجانبه  خیلی ضروری است و دیگر  اینکه ایران همان‌گونه که پیش‌تر  اقدام کرده،  با شورای امنیت  مبنی بر عدم وجاهت قانونی اقدام اروپا در فعال کردن مکانیزم ماشه نامه‌نگاری کند تا ثابت کنیم که اصلاً اروپایی‌ها به نوعی مشارکت‌کننده در برجام نیستند.  شاید این ایده خیلی ضعیف باشد،  اما اقدام حقوقی دیگری که بسیار مهم است و الان باید با جدیت پیگیری شود، این است که اروپایی‌ها به فرض اینکه مشارکت‌کننده در برجام باشند، مشروعیت لازم را برای فعال کردن مکانیزم ماشه ندارند و این موضوع را همان‌طور که ایران اقدام کرده،  باید  از طریق شورای امنیت پیگیری کرد. اروپا  مکرراً تعهداتش در برجام نقض کرده و  نمی‌تواند از یک قرارداد یا تفاهم که مکرراً نقض کرده،  منتفع شود یا  برای پیگیری اهداف دیگری در مقابل ایران استفاده کند.

دهقانی فیروزآبادی عنوان کرد:  همزمان باید یک  مسیر موازی هم طی شود که آن هم آغاز شده است. باید دو عضو دائم شورای امنیت که عضو برجام هم هستند، یعنی روسیه و چین،  اقدامات حقوقی را در همان دو زمینه‌ای که عرض کردم، پیگیری کنند. همچنین  اروپا به واسطه نقض مکرر برجام اساساً مشروعیت فعال کردن مکانیزم را ندارد که پیش‌نویس روسیه به نوعی به آن اشاره کرده بود. اما مهم‌تر از آن، همان اقدامی است که روس‌ها شروع کردند، یعنی  ارائه یک پیش‌نویس قطعنامه‌ای مبنی بر تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ و حمایت چین از آن. این یک مسیر حقوقی موازی است با اقداماتی که ایران انجام می‌دهد که این نیاز به یک دیپلماسی سیاسی دوجانبه و چندجانبه دارد  تا   بتواند آن را پیش ببرد.

این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در این سی روز تشدید و فعال می‌شود برای اینکه دیگر گزینه‌ای وجود ندارد، گفت: از گزینه سیاسی باید حداکثر استفاده را ببریم، اما چگونگی اجرای آن نیازمند یک دیپلماسی فعال، ابتکاری،  سازنده و ایجابی است که  فراتر از یک دیپلماسی واکنشی باشد. در حقیقت استفاده حداکثری از دیپلماسی لازم است.

وی اضافه کرد: طبیعتاً  اولویت در وهله اول  مذاکره با اروپاست. اینکه اروپایی‌ها این مکانیسم را کلید زده‌اند، به معنای این نیست که دیپلماسی را متوقف کنیم. اتفاقاً الان دیپلماسی دوجانبه، فعال و ایجابی  با اروپا لازم است که ما یک راه‌حل بینابینی پیدا کنیم. یک راه‌حلی که بین این شروط اروپایی  باشد یعنی آن سه شرطی که اروپایی‌ها مبنی بر مذاکره با آمریکا، همکاری کامل با آژانس و تعیین شدن وضعیت ۴۰۸  کیلو اورانیوم غنی‌شده گذاشتند  را در نظر بگیریم. به نظرم مذاکره با اروپا باید ادامه پیدا کند تا یک راه‌حل بینابینی پیدا کنیم. به موازات آن، یک دیپلماسی چندجانبه هم لازم داریم که در سطوح مختلف، از جمله سران کشورها، وزاری خارجه یا معاون وزیر خارجه باشد.

این کارشناس ارشد  سیاست بین‌الملل در تشریح نحوه عملکرد دیپلماسی چندجانبه تصریح کرد:  ما باید فعالانه از ظرفیت‌های دیپلماتیک روسیه و چین، چه به صورت دوجانبه و چه به عنوان اعضای دائمی شورای امنیت، استفاده کنیم. مثلا  بین ایران و اروپا میانجی‌گری کنند که البته این بیشتر ممکن است توسط چینی‌ها انجام شود، زیرا روابط روس‌ها با اروپا به واسطه جنگ اوکراین تیره و تار است. با این حال، باید از ظرفیت این کشور‌ها بهره‌برداری کنیم. شاید مکانیزم یا یک ابتکار مذاکراتی سه به اضافه سه نیز بتواند مفید باشد؛ به این معنا که ایران، روسیه و چین با سه کشور اروپایی و در کنار آن مذاکرات  با سه کشور اروپایی نیز داشته باشیم.

وی ادامه داد: به هر حال، به نظرم استفاده حداکثری از ظرفیت‌های دیپلماسی پیشگیرانه ضروری است. همچنین اگر مسیر چین و روسیه مبنی بر ارائه یک پیش‌نویس قطعنامه تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت را هم در نظر بگیریم، اکنون حداقل این موضوع کلید خورده است. ما باید ببینیم که چگونه می‌توان تلاش کرد تا این ابتکار نیز به نتیجه برسد.

این استاد روابط بین الملل در رابطه با سایر اقداماتی که ایران باید در صحنه بین‌المللی انجام دهد، بیان کرد: علاوه بر پنج عضو دائم شورای امنیت، اعضای دیگری نیز وجود دارند، ما نیاز  داریم که با دیگر اعضای شورای امنیت هم رایزنی و مذاکراتی داشته باشیم. به فرض اینکه پیش‌نویس قطعنامه روسیه و چین به شورای امنیت رسید،  رأی‌گیری  انجام می‌شود و ما نیاز به ۹  رأی مثبت داریم. اگر در شورای امنیت اختلاف پیش بیاید  و سوال شود که آیا این پیش‌نویس ماهیت محتوایی و ذاتی دارد یا قطعنامه رویه‌ای است، لازم است که ابتدا رأی‌گیری شود که آیا این پیش‌نویس قطعنامه رویه‌ای است یا محتوایی.

وی عنوان کرد: عرض من این است که به هر حال ما نیاز داریم با سایر اعضای دائم شورای امنیت هم رایزنی شدیدی داشته باشیم تا آنها بتوانند حداقل از ابتکاراتی که به نوعی می‌تواند مشکل را حل کند یا از فعال شدن مکانیزم ماشه جلوگیری کند، استفاده کنند.  به نظرم ما در این سی روز راه حلی غیر از راه حل دیپلماتیک و حقوقی نداریم و دیپلماسی به معنای عام در سطوح مختلف، حتی استفاده از دیپلماسی‌های مکمل مثل دیپلماسی پارلمانی و دیپلماسی دفاعی، لازم است. ولی راه حل، راه حل دیپلماتیک است و ما باید همه ظرفیت‌ها را فعال کنیم تا بتوانیم از آن جلوگیری کنیم. همان‌طور که در ابتدا گفتم.

این تحلیل‌گر سیاست خارجی ایران در پاسخ به این سوال که اگر گزینه  خروج از ان‌پی‌تی را انتخاب کنیم، چه می‌شود، اظهار کرد: توضیحاتی که من دادم  به عنوان دیپلماسی ترکیبی، پیشگیرانه و ایجابی بود و ایران می‌تواند از اجرایی شدن این قطعنامه‌ها جلوگیری کند، اما ممکن است ما بگوییم که می‌خواهیم اقدامات تقابلی یا اقداماتی که به نوعی بازدارنده است، استفاده کنیم که این موضوع  برای بعد از  اجرایی شدن مکانیزم ماشه  است. زمانی ما می‌خواهیم مکانیزم ماشه  اجرایی نشود، در این صورت  توضیحات لازم را عرض کردم.

دهقانی فیروزآبادی  تشریح کرد:  شما ممکن است بگویید ما یک دیپلماسی  اجبار و قهرآمیز را به موازات سایر وجوه دیپلماسی لازم داریم که در این صورت می‌توانیم بگوییم کلیتش در بازنگری یا بازتعریف در دکترین هسته‌ای ایران است.

وی افزود: این یک مسیر  دیپلماسی قهرآمیز است.  اعتقادم این است که اگر واقعاً هدف ما عدم اجرایی شدن  مکانیزم ماشه است، این دیپلماسی اجبار مشکل را حل نمی‌کند. اینکه اکنون ما بگوییم از ان‌پی‌تی خارج می‌شویم  یا همکاری‌مان را کلاً با آژانس قطع می‌کنیم،  اتفاقاً باعث تشدید تنش می‌شود  که مکانیزم را عملی کنند، البته شاید مت اشتباه می‌کنم و ممکن است ایران بعد از آن ۳۰ روز، چنین اقداماتی را در پیش بگیرد.

این استاد دانشگاه در رابطه با اظهارنظر‌ها مبنی بر قریب‌الوقوع بود جنگ مجدد تصریح کرد:  بستگی  به همین یک ماه دارد. به نظرم بعید است که قبل از این یک ماه پیش رو جنگی صورت بگیرد. اگر این یک ماه سپری شود و قطعنامه‌ها برگردد،  ایران هم مقابله به مثل انجام دهد، به صورت دائم یا موقت از ان‌پی‌تی خارج شود و همکاری با آژانس را متوقف کند،  در آن صورت گزینه نظامی نیز محتمل است.   اسرائیل  موافق حل و فصل مسالمت‌آمیز پرونده هسته‌ای ایران نیست، حتی اگر به فرض اینکه در شورای امنیت قطعنامه ۲۲۳۱ تمدید شود یا یک توافق موقتی بین ایران و اروپا و به نمایندگی از آمریکا حاصل شود،  باز به معنای این نیست که اسرائیل از تهدیداتش منصرف می‌شود.

دهقانی فیروزآبادی تاکید کرد: اینکه جنگ محتمل است یا نه، بستگی به حل و فصل این موضوع دارد. من اعتقادم این است که اگر بعد از ۳۰ روز مشکل حل نشود، مطمئن باشید که ایران در دکترین هسته‌ای‌اش بازنگری می‌کند. یعنی ممکن است به صورت موقت عضویتش را در ان‌پی‌تی  تعلیق کند و همکاری‌هایش را ولو به صورت موقت، با آژانس قطع کند و اینها  تنش و بحران را تصاعدی می‌کند.