روس‌ها در حمایت از ایران، مانع اجرای مکانیسم ماشه شوند

نصرت‌‌الله تاجیک، در تحلیل فعال‌سازی مکانیسم ماشه به لحاظ حقوق بین‌الملل، اظهار کرد: آنچه در مورد اسنپ‌ بک در برجام آمده، بحث عضویت نیست و به طور دقیق عبارت «مشارکت‌ کننده» (Participants) مطرح شده است. ما برای جلوگیری از فعال‌سازی مکانیسم ماشه در مدت زمان اندک باقی‌مانده، نیاز به اراده سیاسی، جدیت و تحرک در دو محور داریم؛ نخست باید بتوانیم ثابت کنیم که اروپا به دلیل عدم پایبندی به تعهدات برجامی خود، در این توافق نقش «مشارکت‌کننده» را ندارد. دوم نیز باید توجه‌ها را به این موضوع جلب کنیم که اکنون اساسا برجام از موضوعیت ساقط شده، زیرا تمام محوریت این توافق، برنامه غنی‌سازی ایران بود و حال با حمله آمریکا و اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای ما و توقف این برنامه، دیگر برجام اصلا موضوعیت ندارد.

وی ادامه داد: به علاوه اگر مکانیسم ماشه فعال شود، نهایتا به بازگشت قطعنامه‌های شورای امنیت علیه جمهوری اسلامی منجر خواهد شد که آن قطعنامه‌ها نیز دهه گذشته به خاطر برنامه هسته‌ای ایران تصویب شده بود و اکنون با تخریب و به قول ترامپ نابودی تأسیسات هسته‌ای ما، آن قطعنامه‌ها نیز بلاموضوع و از حیّز انتفاع خارج شده است. همچنین با توجه به کنوانسیون حقوق معاهدات ژنو نیز ثابت می‌شود که برجام دیگر موضوعیت ندارد که اروپا بخواهد از مکانیسم ماشه استفاده کند. با توجه به این‌ مسائل، ما می‌توانیم با ادله منطقی و حقوقی، اجرای مکانیسم ماشه را زیر سوال ببریم. به این منظور، در درجه اول باید نخبگان و حقوقدانان با تولید محتوا در رسانه‌ها، دولت و وزارت امورخارجه را حساس کنند. همچنین با دیپلماسی فعال و لابی‌گری با طرف‌های ذی‌نفع و علی‌الخصوص کشورهایی مانند چین و روسیه که در قضیه برجام جزو اردوگاه ایران محسوب می‌شوند، مورد قبول نبودن اجرای مکانیسم ماشه به لحاظ حقوقی و منطقی را جا بیاندازیم. 

این دیپلمات بازنشسته با اشاره به اینکه آخرین مهلت اجرای مکانیسم ماشه در ماه اکتبر است، بیان کرد: در این ماه، ریاست دوره‌ای شورای امنیت سازمان ملل بر عهده روسیه است و این کشور توانایی زیادی برای مدیریت و اعمال نفوذ در روش‌های اداری شورای امنیت دارد. لذا اگر از طریق لابی‌گری ما و تماس‌های دیپلماتیک در سطح بالا، روس‌ها اراده کافی را پیدا کنند، می‌توانند برای جلوگیری از فعال‌سازی مکانیسم ماشه، اقدامی را انجام دهند. اگر روس‌ها می‌خواهند بخشی از ذهنیت منفی مردم ایران نسبت به تعاملات دوجانبه ایران و روسیه را از بین ببرند، یکی از مهمترین اقدامات ممکن همین تلاش برای جلوگیری از اعمال مکانیسم ماشه است. اگر روسیه محافظه‌کاری را کنار گذاشته و از ظرفیت‌های خود در شورای امنیت بهره ببرد، قطعا می‌تواند نقش موثری را به نفع ما ایفا کند.

تاجیک با بیان اینکه اصولا هدف اصلی اروپا از ماندن در برجام، امتیازگیری در چنین روزی بوده است، عنوان کرد: برای اروپا، اعمال مکانیسم ماشه دارای ارزش افزوده خاصی در بلندمدت نیست، زیرا این امر بسیاری از روابطش با ایران را تحت تأثیر منفی قرار می‌دهد. اکنون در مذاکراتی که با تروئیکا در جریان است، آن‌ها لغو تحریم‌های ما را به آمریکا حواله می‌دهند. خب پس چرا ما باید هم چماق مکانیسم ماشه را بالای سر خود داشته باشیم و هم به خواسته‌های اروپا در مذاکرات تن دهیم بدون اینکه تحریم‌ها لغو شوند؟! لذا به نظر می‌رسد اروپا می‌خواهد این چماق را به آمریکا بفروشد و از آن امتیاز بگیرد، تا آمریکا به اروپا در معادلات منطقه‌ای و جهانی نقش بدهد.

وی با اشاره به عدم پذیرش پیشنهاد اروپا برای تمدید ۶ ماهه مهلت اجرای مکانیسم ماشه، گفت: این کار بسیار عاقلانه‌ای بود که ایران انجام داد، زیرا اولا تا چشم بر هم بگذاریم، ۶ ماه تمام می‌شود و ثانیاً در این مدت، هیچ کار مثبتی از سمت اروپا انجام نخواهد شد، کما اینکه اکنون هم رفع تحریم‌ها را منوط به خواست آمریکا می‌دانند. لذا تمدید مهلت فعال‌سازی مکانیسم ماشه هیچ آورده‌ای برای ایران ندارد و حتی تمدید چند ساله آن هم نمی‌تواند تأثیر مثبتی داشته باشد. متاسفانه اروپا نشان داده که هیچ اراده‌ای برای یک مذاکره برد-برد ندارد و صرفا می‌خواهد به صورت یک‌‌طرفه، امتیازاتی را اخذ کند؛ از یک سو ایران می‌خواهد مکانیسم ماشه به پاشنه آشیل سیاست خارجی‌اش تبدیل نشود و از سوی دیگر، اروپا نمی‌خواهد این ابزار را از دست دهد. 

باید زهر اروپا را بگیریم

این تحلیلگر مسائل بین‌الملل اضافه کرد: حتی به نظر من اینکه برخی معتقدند اگر ما در جنگ اوکراین به روسیه کمک نمی‌کردیم، اکنون شاهد برخورد مناسب‌تری از سمت اروپا بودیم نیز نادرست است. اصلا اوکراین این موضوع را بزرگنمایی کرد تا از تسلیحات غربی بیشتری برخوردار شود! اروپا هم به همکاری نظامی بین دو همسایه، جنبه ضدامنیتی داد. از طرف دیگر، اروپا نقش مستقلی در تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی ندارد و تا حد بسیار زیادی خودش را در ذیل آمریکا تعریف کرده است و لذا اصلا معلوم نیست تعامل با اروپا در موضوع پرونده هسته‌ای، تا چه مثمر ثمر باشد. تنها می‌توان گفت شاید اگر ما روابط منضبط و منسجمی با اروپا می‌داشتیم، زهر آن گرفته می‌شد، اما بیش از آن نمی‌توان انتظار نتیجه‌ای را از تعامل با اروپا داشت، زیرا قسمت عمده‌ای از مشکلات فعلی در روابط فی‌مابین، ناشی از عملکرد اروپایی‌هاست؛ آنان از تحولات اجتماعی ایران در سال ۱۴۰۱ نوعی اضافه‌برآورد داشتند و بر همین اساس رابطه خود با جمهوری اسلامی را قطع کردند. 

تاجیک افزود: البته باز هم ما می‌توانیم با انجام اقداماتی، اندکی از زهر تحرکات ضدایرانی تروئیکا را بگیریم. به عنوان مثال، بخشی از فشارهای فرانسه بر ما، ناشی از مسائل دو جانبه مانند حضور چند تن از اتباع‌شان در زندان‌های ایران می‌شود و اگر ما از طریق سازوکارهای قضایی خود، گشایش‌هایی را در این زمینه ایجاد می‌کردیم، می‌توانستیم مانع از این شویم که فرانسوی‌‌ها مسائل دوجانبه‌ خودشان با ما را به پرونده هسته‌ای ربط دهند و سوءاستفاده کنند.  متأسفانه در داخل کشور، شاهد همکاری نزدیک سازمان‌ها برای حل مشکلات مهم‌تر ملی نیستیم.

ماندن در برجام توجیهی ندارد

وی با بیان اینکه اکنون ماندن ایران در برجام هیچ توجیهی ندارد، عنوان کرد: با این وضعیتی که بر سر برنامه هسته‌ای ما آمده، شاید یکی از قدم‌های راهگشا این باشد که هم خودمان از برجام خارج شویم و هم چین و روسیه را برای خروج از این توافق ترغیب کنیم، زیرا در این صورت دیگر ایران، چین و روسیه مشارکت‌کننده در برجام نیستند و تنها انگلیس، فرانسه و آلمان باقی می‌مانند که آن‌ها نیز به دلیل عدم اجرای تعهدات خود، عملا مشارکت‌کننده محسوب نمی‌شوند. خروج چین و روسیه از برجام تا حدی می‌تواند تروئیکا را برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه درگیر راه‌های حقوقی پرپیچ‌وخم سازمان ملل کند.

این دیپلمات بازنشسته ادامه داد: حتی این دو کشور می‌توانند اعلام کنند که برای حفظ صلح و امنیت جهانی، برجام را امضا کردند و حال که به نتیجه‌ای نرسید، اروپا به تعهدات خود عمل نکرد و آمریکا نیز علاوه بر خروج از برجام، تأسیسات هسته‌ای ایران را مورد حمله قرار داد، دیگر حاضر به ادامه حضور در این توافق نیستند. چنین مواردی در دبیرخانه شورای امنیت مورد بررسی قرار می‌گیرد و در صحن شورا به بحث گذاشته می‌شود. صحبت‌هایی که در این حین مطرح می‌گردد، می تواند اصل اعمال اسنپ‌بک را در شورای امنیت زیر سوال ببرد‌. با این حال، اگر چین و روسیه در برجام باقی بمانند نیز می‌توانند در ترتیبات اداری جلسات شورای امنیت برای عدم فعال‌سازی مکانیسم ماشه، به ایران کمک کنند.

تاجیک با اشاره به اینکه حتی اکنون هم سال‌هاست که ایران در حال دست‌ و پنجه نرم‌کردن با تحریم‌های یکجانبه آمریکاست، بیان کرد: بسیاری معتقدند که در چنین شرایطی، حتی فعال‌سازی مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌های شورای امنیت، نمی‌تواند تأثیری بر وضعیت ایران بگذارد. در مقابل اما عده‌ای دیگر بر این باورند که ما نباید به گونه‌ای برخورد کنیم که بازگشت تحریم‌های شورای امنیت و قرارگیری مجدد ایران در ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل، به بحرانی دیگر در سیاست خارجی تبدیل شود.

با دور زدن تحریم‌ها نمی‌توانیم به اقتصاد پویا برسیم

وی خاطرنشان کرد: اگرچه تحریم‌های آمریکا کشورها را برای ارتباط با ما تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما به لحاظ بین‌المللی، الزامی برای اجرای آن‌ها ندارند. اما اجرای تحریم‌های شورای امنیت، برای تمام کشورها لازم‌الاجراست و علاوه بر فشارهای اقتصادی، زمینه را برای امنیتی‌سازی و به انزوا کشیدن ایران فراهم می‌کند. شاید ما با انجام اقداماتی بتوانیم چه تحریم‌های آمریکا و چه تحریم‌های شورای امنیت را دور بزنیم، اما نمی‌توانیم به یک اقتصاد پویا دست یابیم. ضمن اینکه فعال‌سازی مکانیسم ماشه و قرارگیری مجدد ایران در ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل، مجددا یک چهره امنیتی از ایران در دنیا می‌سازد که منجر به منزوی شدن ایران می گردد. لذا ما باید تلاش کنیم سایه تحریم را از سر ایران دور نگه داریم. خروج از بند هفتم منشور کار سختی است. ضمن اینکه ما در گذشته دارای اهرم‌های بازدارندگی مهمی در سیاست خارجی خاورمیانه‌ای خود بودیم که اکنون آن‌ها نیز آسیب دیده است.

این تحلیلگر مسائل بین‌الملل با بیان اینکه به دلیل آسیبی که به بازدارندگی سیاست خارجی ایران خصوصا در حوزه خاورمیانه و تضعیف گروه‌های منطقه وارد شده، ما برای مذاکره در موضع قوت قرار نداریم، گفت: اما باز هم می‌توانیم با ایجاد قدرت نرم و تکیه بر وحدت داخلی، دست دیپلمات‌هایمان را پر کنیم. لذا باید با واقع‌بینی، این آسیب‌دیدگی‌ها را جدی بدانیم و اجازه دهیم اتفاقات خوبی در کشور رخ دهد. ترمیم شرایط داخلی، هیچ ربطی به آمریکا، برجام و شورای امنیت ندارد. اگر ما به دنبال یک سیاست خارجی موفق و تحقق اهداف بین‌المللی خود هستیم، باید یک سیاست داخلی قوی داشته باشیم تا بتواند انسجام ملی را حداکثری کند. اگر ما این اصل را جدی نگیریم، نه‌تنها نمی‌توانیم در سیاست خارجی امتیازی بگیریم، بلکه روزبه‌روز باید امتیازات بیشتری هم بدهیم. بنابراین، هم در ساماندهی‌ به امور داخلی‌مان و هم طراحی یک استراتژی برای پیشبرد مذاکرات، باید جدی‌تر عمل کنیم. 

تاجیک با اشاره به اهمیت گفت‌وگو با آمریکا در حل‌وفصل مسائل، عنوان کرد: اکنون ما ترامپ را می‌شناسیم؛ او می‌خواهد آنچه به دست می‌آورد، سهم خودش باشد و به افکار عمومی بفروشد. مذاکره مستقیم با تمهیداتی و اخذ تضمین‌هایی می‌تواند بستر را کمی آماده کند. مدل رفتاری خود را باید تغییر دهیم. اینها لطمه‌ای به اصول نمی‌زند. اول باید بدانیم به کجا می‌خواهیم برویم و مطابق آن، استراتژی مناسبی طراحی کرده و با سیاست و روش‌های مناسب اجرا کنیم. اینکه وزارت امور خارجه نقشی کمرنگ در سیاست خارجی و مذاکرات داشته باشد و شخص وزیر امور خارجه در نوع ارتباط دستش بسته باشد و با سقف پروازی محدود دائم بخواهد همه جزئیات را با دیگرانی که شاید هیچگونه مسئولیت قانونی و تخصصی هم نداشته باشند، چک کند و محلی برای کار کارشناسی، نوآوری و ابتکار عمل دیپلماتیک نماند، نمی‌تواند مشکلی را حل کند. 

وی تأکید کرد: مذاکره دیپلماتیک در خلاء شکل نمی‌گیرد، بلکه با ریسک‌پذیری همراه است و تنها با مسئولیت‌پذیری، آشنایی با سوابق و توجه به خاستگاه دغدغه‌های طرف مقابل به موفقیت می‌رسد باید ببینیم طرف مذاکره چه قدر روی دغدغه‌های خود جدی است و چه قدر برای اخذ امتیاز بیشتر آن‌ها را مطرح می‌کند. ارتباطات انسانی مستقیم برای کشف این گونه موارد، از ضروریات یک مذاکره موفق است.