خاورمیانه، سرزمین تضاد‌ها و تنش‌ها، حالا شاهد چرخشی غیرمنتظره در روابط دو قدرت دیرینه‌اش است: ایران و عربستان سعودی. سفر خالد بن‌سلمان، وزیر دفاع عربستان، به تهران و دیدار با مقامات ایرانی، همراه با پیام‌های دیپلماتیک پادشاه سعودی به رهبر انقلاب، نشانه‌هایی از ذوب شدن یخ‌های روابطی است که سال‌ها در سایه رقابت و دشمنی بود. توافق پکن در سال ۲۰۲۳، که با میانجی‌گری چین شکل گرفت، این دو کشور را به مسیر دیپلماسی بازگرداند. اما آیا این نزدیکی می‌تواند به ثبات منطقه‌ای منجر شود یا صرفاً پوششی برای رقابت‌های پنهان است؟ این یادداشت به بررسی فرصت‌ها و چالش‌های روابط ایران و عربستان می‌پردازد و نقش آن در آینده سیاسی و اقتصادی ایران را تحلیل می‌کند.

زمینه تاریخی: از تنش به دیپلماسی

روابط ایران و عربستان از زمان انقلاب ۱۳۵۷ با فراز و نشیب‌های بسیار همراه بوده است. رقابت‌های ایدئولوژیک (شیعه-سنی) و ژئوپلیتیک (نفوذ در خاورمیانه) دو کشور را به رقبایی سرسخت تبدیل کرد. اوج این تنش‌ها در سال ۱۳۹۴ با اعدام شیخ نمر، روحانی شیعه در عربستان، و حمله به سفارت سعودی در تهران نمایان شد که به قطع کامل روابط دیپلماتیک منجر شد. یمن، سوریه، لبنان، و عراق به صحنه‌های اصلی این رقابت تبدیل شدند؛ ایران از محور مقاومت حمایت کرد و عربستان با ائتلاف‌های غربی و عربی به مقابله پرداخت.

نقطه عطف در سال ۱۴۰۱ (۲۰۲۳) با توافق پکن رقم خورد. چین، به‌عنوان بازیگری نوظهور در دیپلماسی خاورمیانه، دو کشور را به احیای روابط دیپلماتیک ترغیب کرد. از آن زمان، دیدار‌های مقامات، بازگشایی سفارت‌خانه‌ها، و پیام‌های تبریک رسمی نشان‌دهنده اراده‌ای برای کاهش تنش است. سفر اخیر خالد بن‌سلمان به تهران و اظهارات سرلشکر باقری، رئیس ستاد کل نیرو‌های مسلح ایران، که روابط حسنه با عربستان را «موجب ناامیدی دشمنان» خواند، تأکیدی بر نگاه استراتژیک ایران به این همکاری است.

تحلیل: فرصت‌ها و چالش‌های همکاری

بهبود روابط ایران و عربستان فرصت‌های قابل‌توجهی برای هر دو کشور و منطقه به همراه دارد. نخست، این نزدیکی می‌تواند به کاهش تنش‌های منطقه‌ای منجر شود. برای مثال، آتش‌بس در یمن، که از سال ۲۰۲۲ با میانجی‌گری سازمان ملل و حمایت ضمنی ایران و عربستان برقرار شده، می‌تواند با همکاری دو کشور پایدارتر شود. همچنین، همکاری در اوپک برای مدیریت بازار نفت، به‌ویژه در شرایطی که ایران با تحریم‌های سنگین مواجه است، می‌تواند به بهبود وضعیت اقتصادی کشور کمک کند.

از منظر سیاست خارجی، دولت مسعود پزشکیان از این دیپلماسی برای کاهش فشار‌های بین‌المللی و جلب حمایت داخلی بهره می‌برد. در شرایطی که قیمت دلار به دلیل بحران اقتصادی سر به فلک کشیده، بهبود روابط با همسایگان می‌تواند دریچه‌ای برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و کاهش انزوای ایران باشد. به گفته عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، ایران به دنبال «منطقه‌ای قوی و باثبات» است، و همکاری با عربستان گامی در این مسیر است.

با این حال، چالش‌های جدی پیش روی این همکاری قرار دارد. اختلافات ایدئولوژیک و رقابت برای نفوذ منطقه‌ای همچنان مانع اعتماد کامل است. در یمن، ایران از انصارالله حمایت می‌کند، در حالی که عربستان رهبری ائتلاف عربی را بر عهده دارد. در عراق و لبنان نیز منافع دو کشور گاه در تضاد است. علاوه بر این، فشار‌های خارجی، به‌ویژه از سوی آمریکا و اسرائیل، می‌تواند این همکاری را تضعیف کند. اسرائیل، که ایران را تهدید اصلی خود می‌داند، ممکن است با تحریک تنش، مانع نزدیکی دو کشور شود.

نقش چین نیز در این معادله قابل تأمل است. پکن با میانجی‌گری در توافق ۲۰۲۳ به دنبال کاهش نفوذ آمریکا در خاورمیانه بود، اما اختلافات استراتژیک با ایران، مانند رقابت در بازار انرژی یا نفوذ در خلیج فارس، ممکن است همکاری را پیچیده کند. به گزارش وال استریت ژورنال، برخی مقامات ایرانی معتقدند که چین در مذاکرات منطقه‌ای به نفع منافع خود عمل می‌کند، نه ایران.

چشم‌انداز آینده: همکاری پایدار یا بازگشت به تنش؟

آینده روابط ایران و عربستان به عوامل متعددی بستگی دارد. در سناریوی خوش‌بینانه، همکاری در حوزه‌های اقتصادی و امنیتی می‌تواند به ثباتی بی‌سابقه در خاورمیانه منجر شود. برای ایران، این همکاری می‌تواند به کاهش تحریم‌ها و بهبود معیشت مردم کمک کند.

اما در سناریوی بدبینانه، اختلافات منطقه‌ای یا فشار‌های خارجی ممکن است این روابط را به حاشیه ببرد. سناریوی محتمل‌تر، ادامه روابط دیپلماتیک همراه با رقابت پنهان در حوزه‌های حساس است.

سؤالی که باقی می‌ماند این است: آیا ایران و عربستان می‌توانند از دشمنان تاریخی به شرکای استراتژیک تبدیل شوند؟ پاسخ به این سؤال به اراده سیاسی رهبران دو کشور، حمایت نهاد‌های داخلی، و مدیریت فشار‌های خارجی بستگی دارد. دولت پزشکیان می‌تواند با گسترش همکاری‌های اقتصادی و فرهنگی با عربستان، این دیپلماسی را به فرصتی برای احیای اقتصاد ایران تبدیل کند. اما موفقیت این مسیر نیازمند اعتمادسازی و پیگیری مداوم است. شاید خاورمیانه، پس از دهه‌ها تنش، سرانجام فرصتی برای صلح و همکاری بیابد، و ایران و عربستان در قلب این تحول قرار گیرند.