چرا جمهوری اسلامی ایران و طالبان تمایل به افزایش رابطه دارند؟

روابط ایران با طالبان پس از یک دوره تنش، شاهد گرم شدن است.

به گزارش اکوایران به نقل المانیتور، یک هیئت ایرانی در آخرین ماه سال خورشیدی جاری در کابل بر ایجاد یک گمرک جدید و امضای قرارداد کشاورزی که به عنوان گام‌هایی برای تقویت روابط بین طالبان و جمهوری اسلامی طراحی شده‌اند، گفتگو کرد.

هم‌زمان با آن، مولوی امیرخان متقی سرپرست وزارت امور خارجه افغانستان با حسن کاظمی قمی نماینده ویژه جمهوری اسلامی ایران در افغانستان در کابل دیدار کرد. دو طرف در مورد «تقویت» واردات برق افغانستان، سیل اخیر در منطقه، «چالش‌های پیش روی افغان‌ها در ایران» و توسعه بندر چابهار صحبت کردند.

همچنین دو طرف قرارداد همکاری در زمینه حمل‌ونقل جاده‌ای را امضا کردند. سخنگوی وزیر صنعت و تجارت افغانستان هم به خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی ایران گفته که افغانستان می‌خواهد تجارت خود را از طریق بنادر چابهار و بندرعباس ایران افزایش دهد. ​در ماه نوامبر، ملا عبدالغنی برادر، معاون موقت نخست وزیر افغانستان، همراه با یک هیئت بزرگ با هدف تقویت روابط از ایران بازدید کرد.

سفر مقامات ایرانی به افغانستان از این جهت اهمیت دارد که نشان دهنده بهبود روابط دوجانبه است. اگرچه ایران با مقامات طالبان ارتباط برقرار می‌کند، اما جمهوری اسلامی، مانند بقیه جامعه بین المللی، هنوز دولت طالبان در افغانستان را رسما به رسمیت نشناخته است.
نقاط وابستگی پس از تنش‌های اولیه

میلیون‌ها افغان در سال‌های اخیر به دلیل درگیری در کشور خود به ایران گریخته‌اند. این مهاجرت شامل صدها هزار نفری می‌شود که پس از خروج ایالات متحده و متعاقب آن تسلط طالبان بر افغانستان در سال ۲۰۲۱ از کشورشان گریختند.

ایران اخیراً تلاش‌های خود را برای اخراج افغان‌هایی که به طور غیرقانونی وارد کشور شده‌اند را افزایش داده است. مقامات طالبان ایران را به اخراج حدود ۳۴۵۰۰۰ افغان در بازه زمانی سپتامبر تا دسامبر ۲۰۲۳ متهم کردند. طبق گزارش‌های محلی، دسامبر گذشته، مقامات ایرانی زندگی و کار افغان‌ها را در نیمی از استان‌های ایران ممنوع کردند.

برق موضوع مهم دیگری در روابط فی‌ مابین است؛ بر اساس گزارش ماه ژانویه برنامه توسعه سازمان ملل، افغانستان برای ۷۵ درصد از برق خود از ایران و سایر کشورهای همسایه به واردات برق وابسته است. بر اساس گزارش اوراسیا ریویو، تلاش‌های افغانستان برای بهبود روابط با ایران بخشی از تلاش گسترده‌تر برای تقویت روابط اقتصادی با کشورهای آسیای مرکزی است.

بهبود روابط ایران و افغانستان علی‌رغم درگیری‌های مرزی که در ماه های پس از تسلط طالبان در سال ۲۰۲۱ رخ داد، صورت می‌گیرد. مناقشات آبی نیز یکی دیگر از مسائل بین دو کشور بوده است. تنش‌ها بر سر یک معاهده دوجانبه در مورد توزیع آب در سال جاری تشدید شد که ناشی از مسائل کمبود آب در ایران بود.
دروازه حیاتی برای طالبان

با این همه، همان‌گونه که پیش از این ذکر شد، علی‌رغم عدم به رسمیت شناختن رژیم طالبان در کابل، ایران روابط بازرگانی و مبدلات تجاری نزدیک با افغانستان را حفظ کرده و به نظر می رسد هر دو بازیگر مشتاق به ارتقای روابط اقتصادی به سطح جدیدی هستند.

به نوشته المانیتور، در یک اقدام استراتژیک، حکومت طالبان در کابل در اوایل اسفند امسال از سرمایه‌گذاری ۳۵ میلیون دلاری در بندر جنوبی چابهار ایران خبر داد. با توجه به اینکه افغانستان یک کشور محصور در خشکی است، این بندر ایرانی این پتانسیل را دارد که دروازه‌ای حیاتی برای دسترسی به بازارهای بین‌المللی باشد.

چابهار در فاصله نزدیک به ۹۷۰ کیلومتری از روستای میلک در مرز ایران و افغانستان، تنها بندر ایران است که دسترسی مستقیم به اقیانوس هند دارد و می‌تواند از طریق راه‌آهن چابهار-زاهدان- سرخس از طریق زمینی به افغانستان متصل شود.
منافع مشترک بازیگران مورد تحریم

اگرچه ایران از به رسمیت شناختن رسمی رژیم طالبان در کابل خودداری کرده، اما در بهمن سال گذشته سفارت افغانستان در تهران را به نمایندگان طالبان تحویل داد. تهران تعامل و همکاری تجاری و تجاری نزدیک خود را با کابل حفظ کرده و با توجه به این‌که ایران و افغانستان با تحریم‌های بین‌المللی مواجه هستند، به نظر می‌رسد هر دو طرف مشتاق به ارتقای روابط اقتصادی به سطح جدیدی هستند.

روبرتو نچیا، محقق مستقل و تحلیل‌گر مسائل ایران، به المانیتور گفته با توجه به این‌که ملا عبدالغنی برادر، معاون نخست وزیر افغانستان در امور اقتصادی، نوامبر گذشته به تهران سفر کرد، علاقه طالبان به بندر چابهار تعجب‌آور نیست. او گفت که طالبان بندر چابهار را «مسیری کارآمدتر و نزدیک‌تر نسبت به بندرعباس و کراچی به [افغانستان] می‌داند که هم‌زمان مدت ترانزیت و هزینه‌ها را کاهش می‌دهد».

تاجران افغان خواستار نیاز به تسهیل ترانزیت از طریق ایران بودند و برای اولین بار، تجار افغان در پروژه‌ای تحت رهبری دولت سرمایه‌گذاری خواهند کرد. همان‌طور که زلمی عظیمی تاجر افغان به طلوع نیوز گفت: «ما از امارت اسلامی می‌خواهیم که با مشارکت هند و ایران به زودی بندر چابهار را فعال کنیم و از طریق این بندر بتوانیم راه خود را به آسیا، اروپا و چین بسازیم».
تجدید در روابط در میانه تنش‌های پا بر جا

جالب اینجاست که این تحول درست پس از اصطکاک جدی بین ایران و افغانستان و همچنین جدال با کشور همسایه پاکستان صورت می گیرد.

در بحبوحه مشکلات دیرینه آب بر روی رودخانه هیرمند، سال گذشته درگیری‌های خونین مرزی بین ایران و افغانستان رخ داد. در حالی که ایران مدعی است که در حال حاضر تنها ۴ درصد از سهم حق‌آبه خود را از این رودخانه به دست می‌آورد و کابل را به خاطر ساخت سدهای جدید مقصر می‌داند، طرف افغان تغییرات آب‌و‌هوایی و بارندگی ناکافی را مقصر می داند.

اخیراً یک روزنامه ایرانی با انتقاد از امتیاز دادن تهران به طالبان در چابهار این سوال را مطرح کرده است که در زمانی که حکومت خودخوانده طالبان به هیچ یک از تعهدات افغانستان در قبال ایران پایبند نیست و حتی از دادن حق آبه ایران خودداری می‌کند، چرا به این دولت غیرقانونی امتیاز می دهید؟

به نظر نچیا، این پیشرفت ارتقای چشمگیری در روابط تهران و کابل محسوب نمی‌شود. او معتقدست که «مسائل تحریک‌برانگیز» که بر تنظیم مجدد بالقوه روابط تاثیر می‌گذارند، مانند «مسائل آب و پناهندگان» هم‌چنان پا بر جا هستند. او گفت که این اقدام در عوض اقدامی ضروری از سوی تهران برای کاهش فشار بر بندرعباس و از نظر استراتژیک برای اطمینان از وجود گزینه دوم در صورت بسته شدن تنگه هرمز است.

با این وجود، نچیا اظهار داشت: «علیرغم مسائل تحریک‌برانگیز ذکر شده در روابط دوجانبه، ملاحظات اقتصادی هم‌چنان بر این روابط حاکم است. همچنین تهران باید هماهنگی خود را با طالبان تقویت کند تا از گسترش داعش خراسان در مرزهای خود جلوگیری کند.
در سایه تنش‌ها با همسایه دیگر

در تصویر بزرگ‌تر، سرمایه‌گذاری افغان‌ها در چابهار در پی یک سری تنش‌های خطرناک میان ایران و پاکستان شکل گرفته است. علاوه بر این، روابط اسلام آباد و کابل در ماه های اخیر چندان صمیمانه نبوده است.

حملات در داخل پاکستان توسط یک گروه تروریستی ممنوع، تحریک طالبان پاکستان، که مخفیگاه‌هایی در افغانستان دارد، منجر به اخراج بیش از ۱.۵ میلیون پناهجوی غیرقانونی افغان توسط اسلام‌آباد شد و به نوبه خود باعث ایجاد تنش با کابل شد. از این رو، راه‌های تجاری بین افغانستان و پاکستان اغلب بسته شده است و در نتیجه میلیاردها روپیه ضرر در دو طرف مرز پاکستان و افغانستان به بار آورده است.

عملاً فقدان یک مسیر تجاری قابل اعتماد، دلایل فوری افغانستان را برای تعهدات مالی در بندر چابهار ایران ایجاد کرده است.

تورک فرهادی، تحلیلگر ارشد منطقه‌ای از افغانستان که اکنون در ژنو مستقر است، به المانیتور گفته: «اسلام آباد [توافق تجاری افغانستان و پاکستان] را تکمیل نکرده و تجارت بین دو کشور به دلیل سرماهای سیاسی اپیزودیک با مشکل مواجه شده است. میوه‌های افغانستان اغلب در مرز پاکستان پوسیده می‌شوند و بخش خصوصی ضررهای بزرگی را متحمل می‌شود. علاوه بر این، بیش از ۵۰۰ کانتینر کالای تاجران افغان در حال حاضر در کراچی مسدود شده و به آن‌ها اتهامات اخطار داده می‌شود. به جز چین، پاکستان از کندی تجارت با همه همسایگان خود رنج می برد».

در این شرایط و با کنار گذاشتن پاکستان به عنوان یک مسیر ترانزیتی، تجار افغان شروع به جستجوی یک جایگزین مناسب کردند و چابهار بهترین جایگزین بنادر در پاکستان بود. به نظر نچیا، سرمایه‌گذاری طالبان به اختلافات ایران و پاکستان مرتبط نیست و بیشتر به فراز و نشیب‌ها در روابط کابل و اسلام‌آباد مربوط می‌شود. او خاطرنشان کرد: «در واقع به موازات بدتر شدن روابط با اسلام آباد، فعالیت‌های طالبان در ایران افزایش یافت».

رشد تراز تجاری

مبادلات تجاری ایران و افغانستان در ۱۱ ماه گذشته به ۱.۸ میلیارد دلار رسید که اکثریت قریب به اتفاق آن را صادرات ایران به افغانستان تشکیل می داد. عبدالسلام آخوندزاده، سخنگوی وزارت تجارت و صنایع افغانستان ابراز امیدواری کرده که این رقم سالانه به ۱۰ میلیارد دالر برسد.

به گفته فرهادی: «به طور دقیق مشخص نیست آن‌ها روی چه چیزی سرمایه‌گذاری می‌کنند، اما ایران در پنج سال گذشته تجارت خود را با افغانستان افزایش داده و به یکی از شرکای تجاری برتر تبدیل شده است. پاکستان سالانه ۴ میلیارد دلار به افغانستان صادر می‌کرد. اکنون صادرات این کشور به افغانستان به تنها ۸۰۰ میلیون دلار رسیده است». او خاطرنشان کرد که علاوه بر افزایش تجارت با ایران، تجارت افغانستان با ازبکستان و ترکمنستان نیز افزایش یافته و اکنون ارتباط هوایی با کشورهای حوزه خلیج فارس از کابل، قندهار، مزار شریف و خوست برقرار است.
مشکلات پا بر جا

با این وجود، برخی از مشکلات همچنان باقی خواهند ماند. خیرالدین مایل، یکی از اعضای اتاق بازرگانی و سرمایه گذاری افغانستان در اظهاراتی به طلوع نیوز شکایت کرد: «ما با ایران مشکلات بانکی داریم. پول از طریق بانک ها معامله نمی‌شود».

اگرچه سرمایه‌گذاری در چابهار ممکن است شانس مبادلات تجاری را افزایش دهد، اما احتمالا کابل به رقیب اصلی دیگر کشورهای منطقه تبدیل نشود.

نچیا در مورد این جنبه خاطرنشان کرد: «علیرغم نیت طالبان، باید دید که آیا آنها قادر خواهند بود به آنچه وعده داده شده عمل کنند یا خیر. سرمایه‌گذاری آن‌ها بر ملاحظات استراتژیک کل پروژه چابهار از سوی ایران تأثیری نخواهد داشت. همانطور که ظریف وزیر امور خارجه وقت در سفر خود به اسلام آباد در ماه مه ۲۰۱۹ اعلام کرد، رهبری ایران اغلب علناً تأکید کرده که بنادر چابهار و گوادر می‌توانند مکمل یکدیگر باشند». او هم‌چنین افزود: «از آنجایی که ایران، پاکستان و افغانستان اولویت‌های امنیتی مشترکی دارند، در میان‌مدت و حتی بلندمدت با تهدیدات داعش خراسان برای همکاری سه‌جانبه در بخش‌های مختلف مواجه هستند».